#संशोधनारंभ

#वैज्ञानिक_शेतकरी

मी एम. एस्सी. ला विद्यापीठात असताना माझ्या वाई तालुक्यातून आणि विशेषता बावधन परिसरातून एम. एस्सी. चे शिक्षण घेणारं कुणीच नव्हतं अशी माझी धारणा होती. पण एक दिवस अचानक माझा वर्गमित्र राजेंद्र यादव साधारण साडे पाच फूट उंचीच्या एका मध्यम बांध्याच्या अतिशय साध्या व्यक्तिमत्वास माझ्या विद्यापीठातील वसतीगृह क्रमांक दोन मधील रूम नंबर ८७ वर घेऊन आला. ओळख करून देत तो म्हणाला - हे आपल्या वाई जवळील आसले या गावातील प्रताप बाबुराव वाघ; आपल्या अधीविभागातच एम. एस्सी. भाग २ या वर्गात एनर्जी स्टडीज या स्पेशलायझेशन मध्ये शिकत आहेत. मला एक आश्चर्याचा धक्का बसला. नंतर लक्षात आलं की आम्ही जवळजवळ चौघेजण त्यावेळी वाई भागातून इथे शिकत होतो. त्यांना भेटल्यानंतर फारच बरे वाटले. कारण तेव्हा आम्हा गाववाल्यांचा एक ग्रुप असावा असे वाटत असे. मी विद्यापीठात प्रथमांक आल्याचे कळल्यामुळे विविध प्रश्न विचारून माझ्या ज्ञानाची खोली तपासून घ्यायला प्रतापरावांनी सुरुवात केली. तेही अतिशय हुशार असल्याचे समजायला मला वेळ लागला नाही. 

माझ्या एम. एस्सी. भाग एक मधील वाटचालीत प्रताप वाघ यांचे बहुमोल मार्गदर्शन, सहकार्य आणि कायम प्रोत्साहन लाभल्याचे मला आठवते. ते आम्हाला एक वर्ष सिनियर असल्यामुळे जून १९९३ ला एम. एस्सी. पूर्ण करून आपल्या मूळ गावी आसले येथे राहायला गेले. अभ्यासक्रमावर आधारित पाठ्यपुस्तक उपलब्ध नसल्यामुळे आम्हा सर्वांना तेव्हा अभ्यास करताना अगोदरच्या बॅचच्या मित्रांच्या नोट्स वरच विसंबून राहावे लागे. मग एम. एस्सी. भाग दोन सुरू व्हायच्या अगोदर एक दिवस वेळ काढून मी आणि राजू प्रताप यांच्या कृष्णेकाठी वसलेल्या आसले येथील घरी नोट्स आणण्यासाठी गेलो. त्या वेळेला नोट्स दिल्यानंतर त्यांनी एक गोष्ट सांगितली होती - ज्या पद्धतीने नोट्स न्यायला तुम्ही आला आहात त्याच पद्धतीने परत एकदा पुढच्या वर्षी नोट्स परत करायला कृपया घरी यावे. तो प्रसंग आला नाही कारण पुढे ते कोल्हापुरातच संशोधनास रुजू झाले होते.  

प्रताप ने अतिशय सामान्य शेतकरी कुटुंबातून एम. एस्सी. पर्यंत चे शिक्षण घेतले होते. सुरुवातीला वाईतील सेंट थॉमस इंग्लिश स्कुल मध्ये इंग्रजी माध्यमातून शिकलेला हा विद्यार्थी पुढे विज्ञान विषयातून परंपरागत पदवी आणि पदव्युत्तर शिक्षण घेऊन थांबला होता. आईचे आजारपण आणि वडिलांचे पुढारपण यामुळे त्या वेळेला त्यांची आर्थिक स्थिती तशी बेताचीच होती. भरपूर सुपीक जमीन असून देखील निव्वळ राबण्याच्या वाणवेमुळे घर मागे आले होते असे म्हटले तर वावगे ठरू नये. आई-वडील, दोन विवाहित बहिणी आणि एक अविवाहित भाऊ असे त्यांचे कुटुंब होते. त्याने आपल्या बंधूसोबत आईची दीर्घ आजारपणात शेवटपर्यंत सेवा केली होती.

 

आम्ही घरी गेलो तर हा गडी लुंगी लावून बनियानवर शेतात खोरं घेऊन काम करत होता. सुरुवातीला आम्हाला विश्वासच बसला नाही. पण त्याच्यातील कर्तेपणाची मला तेव्हा जाणीव झाली होती. शिक्षित असूनसुद्धा शेती करण्याची ऊर्मी आणि शेती कसायची मानसिकता त्यांनी जपली होती. मला वाटलं हा मुलगा आता शेतीच करणार ! पण झालं वेगळंच ! पुढील एक दोन महिन्यात त्यानं शिवाजी विद्यापीठातच एका संशोधन प्रकल्पामध्ये रुजू होऊन पूर्णवेळ पीएचडीसाठी प्रवेश मिळवला होता. एम. एस्सी. भाग दोन मध्ये असताना वेळोवेळी त्याची भेट व्हायची. माझी घरची परिस्थिती बेताची असल्यामुळे भविष्यात त्याच्यासारखा मी पीएचडी करेन असं मला केव्हाही वाटलं नव्हतं. पण तो नेहमी आम्हाला एम. एस्सी. नंतर पीएचडी करण्यासाठी प्रेरित करायचा. कारण भौतिकशास्त्र विषयात फक्त एम. एस्सी. होऊन नोकरीसंधी तेव्हाही उपलब्ध नसायच्या. एम. एस्सी. नंतर लगेच नोकरी करायची किंवा नाही मिळाली तर बी.एड. करायचं हा माझा निर्धार होता. तो म्हणे - बी.एड. पेक्षा पी.एच.डी. काय वाईट ?

जून १९९४ ला एम. एस्सी. झाल्यानंतर वसतीगृहाचा निरोप घेऊन मी माझ्या गावी गेलो. हातात डिग्री होती.. विद्यापीठाचं बी. एस्सी. आणि एम. एस्सी. ची गोल्डमेडल होती.. मात्र नोकरी नव्हती... या परिस्थितीत काय करायचं ? म्हणून खंडाळ्याला दाजींच्या व्यवसायात हातभार लागावा म्हणून त्यांच्या घरी राहिलो. पण मी पी.एच.डी ला प्रवेश घ्यावा हि प्रतापची कायम इच्छा असायची. तो मला म्हणत असे - तूला नोकरी मिळत असेल तर निर्धास्त रहा पण आता जर काहीच करत नसशील तर संशोधन कामात झोकून दे. यासाठी तो आपले संशोधन मार्गदर्शक राव सर यांच्यामार्फत गावी पत्र पाठवत असे आणि मी संशोधन करावे यासाठी प्रेरित करत असे. पत्रामध्ये - आम्ही तुझ्या राहण्याचा तसेच शिष्यवृत्तीचा बंदोबस्त  करू पण कसल्याही परिस्थितीत इथे ये आणि संशोधनास रुजू हो - असा सल्ला असायचा. प्रतिकूल परिस्थितीतून शिक्षण घेत वयाच्या तेविसाव्या वर्षापर्यंत शिक्षण घेणं हीच माझ्या दृष्टीने जिकिरीची गोष्ट होती. पुन्हा त्याच्या पुढे किमान चार वर्ष पीएचडी साठी व्यतीत करणे माझ्यासाठी खर्चिक ठरणार होते. उच्च शिक्षण घेणे मनात होते मात्र घरची परिस्थिती त्यास अनुकूल नव्हती. म्हणून मी द्विधा मनःस्थितीत होतो.

एके दिवशी सणाच्या निमित्ताने मी जेव्हा माझे मुळगाव बावधन-अनपटवाडी येथे गेलो होतो तेव्हा माझे बंधू; दादा यांनी विद्यापीठात जाऊन डॉ. राव आणि प्रताप यांची भेट घेण्याची व त्यांचे पुढील शिक्षणाच्यादृष्टीने मार्गदर्शन घेण्याचा सल्ला दिला तसेच शिष्यवृत्तीवर पीएचडी करता येत असेल तर प्रवेश घ्यावा असे सुचवले. मग मात्र मला थोडा धीर वाटला. त्याच्याशी चर्चा केल्यानंतर शेवटी ठरवले शिवाजी विद्यापीठातच फेलोशिपवर फिजिक्समध्ये पीएचडी करायची. ऑक्टोबर १९९४ दरम्यान मी राव सरांच्याकडे यूजीसीच्या प्रकल्‍पात प्रतापच्या प्रयत्नातून मुलाखतीद्वारे प्रोजेक्ट असिस्टंट म्हणून रुजू झालो. तेव्हा खूपच चर्चेत असलेला अत्यंत उपयोगी असा एरोजेएल पदार्थ तयार करण्यावर हा प्रकल्प होता. अगोदरचे संशोधन अजैविक पदार्थांच्या पासून एरोजेएल तयार करण्यावर आधारित होते. माझा प्रकल्प मात्र सेंद्रिय एरोजेएल निर्मितीचा अर्थात आव्हानात्मक होता. प्रतापच्या प्रयत्नातून महिना ८०० रुपये विद्यावेतन मिळू लागले; त्यातील चारशे रुपये माझा खर्च आणि चारशे रुपये गावी अशी आर्थिक व्यवस्था झाली होती. मग आम्ही आंबाई नाक्यावरील अशोक भोसले यांच्या घरी भाडे तत्वावर रूम-पार्टनर म्हणून राहू लागलो. विवेक, अरविंद नंतर प्रताप हा माझा तिसरा रूम-पार्टनर ! माझ्या रूपाने त्याच्या पुढील पीएचडी प्रवासात गावाकडची हक्काची सोबत मिळाली होती. तर मला त्याच्या रूपात अजून एक वडील बंधू, मार्गदर्शक मित्र, व नवीन रूम-पार्टनर लाभला होता.

तेव्हा एरोजेल प्रयोगशाळेत युजीसी, डीएसटी आणि सीएसआयआर असे एकूण तीन प्रकल्प सुरु होते. या तिन्ही प्रकल्पाच्या जमाखर्चाचा आणि कार्यालयीन कामकाजाचा बोजा मी आणि प्रताप दोघांवरच असे. त्यामुळे मैत्र वाढलं. त्याच्यामुळे कार्यालयीन कामकाज शिकायला मिळाले. पत्र मसुदे, प्रशासकीय मान्यता, खरेदी ऑर्डर, तसलमातील रक्कम, देयके, जमाखर्च, लेखापरीक्षण, अहवाल इत्यादीमध्ये तरबेज झालो. मुख्य म्हणजे बऱ्याच प्रशासकीय विभागातील सहकाऱ्यांशी ओळख झाली. प्रयोगशाळेतील प्रयोगांपेक्षा कार्यालयीन कसरती बऱ्याच असायच्या. पण यामुळे प्रशासनातील बारकावे जवळून बघण्याचा योग आला. त्यावेळेला प्रयोगशाळेमध्ये बरीचशी उपकरणं आयात केल्याचे आठवते. कस्टम मधून ही उपकरणं सोडवून घेण्याची जोखमीची जबाबदारी आमच्यावर असायची. मराठी बाणा जपत आणि कसब पणाला लावत आम्ही विमानतळावरून उपकरण कोणत्याही परिस्थितीत सोडवून आणत असू. त्याने कागदावर कस्टम क्लिअरन्स प्रक्रियेचा तपशील आणि फ्लोचार्ट लिहिलेला असे. हा माझ्यासाठी खूपच उपयोगी अनुभव होता. त्यामुळे अधूनमधून ग्रुपमध्ये कौतुकाचे धनी होत असू.

असंच एक उपकरण आणण्यास आम्ही मुंबईला जाणार होतो. त्याच्या आदल्या दिवशी, ३१ डिसेंबर १९९५ रोजी माझ्या वडिलांचं गावाकडे देहावसान झालं. मोठा आधार गेला होता. माझं पीएचडी पूर्ण करण्याचे स्वप्न अधूरच राहणार असं वाटू लागलं होतं. सेंद्रिय एरोजेएल तयार करत असताना मला आठवते प्रयोगशाळेत एक लहानसा अपघातदेखील झाला होता त्यामुळेे एरोजेल पासून काही काळ दूरच होतो. त्यातच राव सर दोन वर्षासाठी संशोधनानिमित्त परदेशी गेल्यामुळे माझे पी.एच.डी साठी नावनोंदणी देखील झाली नव्हती. एअरजेल प्रयोगशाळेत पीएचडी पूर्ण करणे माझ्यासाठी तेव्हा कठीण काम वाटले. तसेच फेलोशिपदेखील संपणार होती. मग मात्र मी संशोधन थांबवून घरी परतण्याचा निर्णय घेतला. आयुष्यातील निर्णायक दोन वर्ष होती ती - फारच महत्वाचा कालावधी होता तो !

 

माझ्या वडिलांच्या निधनाची बातमी विभागात कळाली होतीच. तसेच मला तेव्हा त्वरितचा आधार आणि समर्थन आवश्यक असल्याचे प्राध्यापकांच्या लक्षात आले. कसल्याही परिस्थितीत माझे शैक्षणिक नुकसान होऊ नये अशी त्यांची धारणा होती. आदरणीय पाटील सर आणि लोखंडे सरांनी मला भोसले सरांकडे पीएचडी तसेच डीएसटी प्रकल्पात एक जागा रिक्त असल्याचे सांगितले. भोसले सर माझे शिक्षक.. त्यामुळे तेही माझ्यासारख्या विद्यार्थ्यांच्या शोधात होतेच. यावेेळी प्रतापने मला बंधुतुल्य आधार आणि पाठिंबा दिला. माझ्यातील आत्मविश्वास पुन्हा नव्याने शोधून भोसले सरांच्या मदतीतून माझा पीएचडी चा संकल्प पुन्हा एकदा शून्यातून सुरू करण्यास निव्वळ प्रताप कारणीभूत होता.

दोघांच्या प्रयोगशाळेतील योगदानाविषयीच्या अनेक आठवणी आहेत; प्रयोगशाळेत स्थापित सर्व फ्यूमहूड आम्ही दोघांनीं स्थानिक सुतारांकडून बनवून घेतलेली आहेत. त्याकाळी रिंगरोड नसताना टिंबर मार्केट ते विद्यापीठ आयसोलेशन हॉस्पिटल मार्गे कच्च्या रस्त्याने भर उन्हात छकड्यासोबत चालत आलेलो आहे. हातोड्याच्या सहाय्याने फरशी तोडून प्रयोगशाळा विकसित करण्यात योगदान दिले आहे. अधिकाऱ्यांकडून कित्येक कार्योत्तर मान्यता तसेच देयके मंजुर करून घेतल्याचे आठवते. अधिविभागाच्या मेकेनिकल आणि इलेक्ट्रॉनिक्स वर्कशॉपच्या मदतीने बरीच आयातित उपकरणे कार्यान्वित करून घेतली आहेत. प्रामाणिकपणे, आम्ही दोघांनी प्रयोगशाळा विकसित करण्यात हातभार लावला आहे याचा सार्थ अभिमान वाटतो.

मला आठवते की त्या वेळी प्रकल्पाची अनुदान यायला वेळ लागे. अनुदान आल्यानंतर एकदम विद्यावेतन देयके सादर करावी लागत. तोपर्यंत खर्चाची तजवीज करावी लागे. प्रतापच्या घरात निकड असूनही आपल्या विद्यावेतनातून माझा पगार चालू नसल्याने एक वर्षाचा सर्वच्या सर्व खर्च त्यांने उचलला होता. म्हणून मी विद्यापीठात थांबू शकलो होतो. त्याचा परोपकारी स्वभाव माझ्यासाठी फार मोठा धडा होता. माझ्याकडून परत आलेल्या रकमेतून स्वतःसाठी हौसमौजेच्या गोष्टी न घेता त्यानं गावाकडं तटलेली कामं केल्याचे आठवते. माझ्या आयुष्यात आलेल्या आर्थिक समस्या अशा कुठल्या ना कुठल्या माध्यमातून सुटत गेल्या म्हणूनच तर त्या त्या वेळेचा शैक्षणिक प्रवास थांबला नाही हे महत्त्वाचं !

आम्ही ज्या संकुलात राहायला होतो तिथं बरेच विद्यार्थी रहात. प्रताप आणि माझी रूम या सर्वांसाठी ताणतणाव दूर करण्यासाठीची हक्काची जागा असायची. ते एक असे शाही व्यक्तिमत्व आहे की त्याचे कुणाशी भांडण झाल्याचे मला आठवत नाही. कायम स्मितहास्य आणि बोलण्यावर विनोदी प्रतिक्रिया ठरलेली ! वयाने आम्हा सर्वांपेक्षा जेष्ठ असल्यामुळे प्रत्येकजण त्याच्याशी आदराने वागे. त्याची साधी राहणी आणि उच्च विचारसरणी ही कायमच माझ्यासाठी प्रेरणा ठरली.

'साधी राहणी' ही त्याची स्वभावनिशाणी होती. नम्रता नसानसात भरलेली ! वडिलधार्‍यांशी बोलताना केवढी ती आदब ! त्याच्याकडे घेऊन गेलेल्या शंकाचं तो आपल समाधान होईपर्यंत निरसन करण्याचा प्रयत्न करी. संशोधनाचा पूर्ण काळ आम्ही विद्यापीठ कॅम्पस तसेच शहरातून सायकल वरूनच फिरत असू. आम्ही दोघेही दोन वेगवेगळ्या प्रयोगशाळांत काम करत होतो तरीही रूम पार्टनर असल्याने कायमचा संवाद ठरलेला ! आमच्या दोघांच्या सायकली कायम सोबत असायच्या. सुरुवातीला माझी सायकल नव्हती. माझे विद्यावेतन येईपर्यंत सायकल घेण्यासाठी त्याने स्वतः पैसे घातले होते. इतका उदार जोडीदार मिळायला भाग्य लागतं.

तो उत्तम क्रिकेट खेळत असे ! माझ्या इतका हौशी नसला तरी खेळाची जाण होती. एम. एस्सी. दरम्यान अंतरविभागीय लेदर बॉल क्रिकेट स्पर्धेत भौतिकशास्त्र विभागामार्फत दोन ते तीन सामन्यादरम्यान आकर्षक फलंदाजी केल्याचे आठवते. तसेच पदवीदान समारंभाच्या मैदानावर दुपारी दोन ते अडीच या दरम्यान आयोजित केलेल्या कर्मचाऱ्यांच्या टेनिस बॉल क्रिकेट स्पर्धेत भेदक गोलंदाजी केल्याचे आठवते. त्याच्या योगदानामुळे याच स्पर्धेत एक वर्ष आम्ही उपांत्य फेरीपर्यंत धडक मारली होती. आंबाई नाक्या वरील रूम समोर हमखास आमचा क्रिकेटचा डाव पडलेला असायचाच. या ना त्या कारणाने आम्ही कायम एकत्र असूच क्रिकेट मध्ये सुद्धा..

मेरिट मध्ये थोडासा कमी होता तरी शिकताना परिश्रम मात्र कठोर घेई. मला आठवते भौतिकशास्त्र विभागात एक वर्ष हंगामी शिक्षक म्हणून कार्यरत असताना त्याच्याकडे अध्यापनासाठी इलेक्ट्रॉनिक्स हा विषय सोपवण्यात आला होता. त्याच्यासाठी ती थोडी कष्टाची गोष्ट होती. पण शिकायची तयारी कायम. रात्री उशिरापर्यंत व्याख्यानांची तयारी करत बसलेला मी त्याला पाहिलाय. रोजच्या व्याख्यानाचा आदल्या दिवशी अभ्यास ठरलेला. पण त्या बॅचला इलेक्ट्रॉनिक्सचा पूर्ण पेपर शिकवला गेल्याची गोष्ट माझ्या ध्यानात आहे. काहीही म्हणा विद्यार्थ्यांनी त्याच्या विनोदी स्वभावाचा आणि शिकवण्याच्या विशिष्ट शैलीचा पुरेपूर आनंद लुटला होता !

एक वर्षाचा अनुभव पाठीशी असल्यामुळे दुसऱ्या वर्षीच्या हंगामी नियुक्तीच्या वेळी त्याचाच विचार होणार हे अपेक्षित होते. पण विभागाच्या निकडी नुसार दुसऱ्या वर्षी त्याला संधी मिळाली नाही. त्यामुळे मात्र अपयशाने आयुष्यात पहिल्यांदा प्रचंड तुटलेला प्रताप मी पाहिला होता. तरी तो खचून गेला नाही. पुढे प्रावीण्यासह भौतिकशास्त्रातील पीएचडी मिळवली. एव्हाना पलूस महाविद्यालयातील शकुंतला चव्हाण या हिंदीच्या मॅडमबरोबर त्याचे लग्न झाले. तिथपर्यंत आमची चार वर्षांची रूमपार्टनरशीप होती. माझ्यासाठी ती काळजीदायी, आधार देणारी, संस्कारी आणि अविस्मरणीय सोबत होती. तेव्हा त्याला कायमची नोकरी नव्हती. सांगली येथील कस्तुरबाई वालचंद महाविद्यालयात त्याने हंगामी नोकरी केली. भविष्यातील आपल्या नोकरीमुळे आपल्या पत्नीस कायमस्वरूपी नोकरी सोडावी लागू नये अशी खूणगाठ बांधत तडजोड करायची त्याने तयारी ठेवली होती.

(सौ. शकुंतला प्रताप वाघ)

वस्तूत: प्रतापचे एरोजेल पदार्थ तयार करण्याचे संशोधन जगप्रख्यात होते व त्याने त्यात कौशल्य प्राप्त केले होते. १९९९ साली त्याच्या या कौशल्याची राष्ट्रीय अभियानाच्या संशोधन प्रकल्पात आवश्यकता होती. त्यासाठी आवश्यक तंत्रज्ञान बीएआरसी कडे सुपुर्त करावे लागणार होते. तत्कालीन द्रष्ट्या शास्त्रज्ञांनी त्याच्यातील सुप्त गुणांची पारख करत या प्रकल्पावर त्याची नियुक्ती केली. वस्तूत: या प्रकल्पामध्ये दोन सहसंशोधक भरणे आवश्यक होते. रूम पार्टनर आणि अनुभवी संशोधक म्हणून त्याने मला त्याच्यासोबत या प्रकल्पात काम करण्यासंदर्भात विचारणा केलीही होती. पण तेव्हा हातातील नोकरी सोडण्याची माझी हिंमत झाली नाही. कदाचित भविष्यात मातृसंस्थेची सेवा मी करणे अपेक्षित होते ! त्या प्रकल्पामध्ये तो प्रोजेक्ट रिसर्च असोसिएट तर सोबत एक सिनियर रिसर्च फेलो होता. त्याचे कौशल्य आणि अथक प्रयत्नांनी त्यांना आवश्यक व समाधानकारक परिणाम मिळाले होते. या गोष्टीचा त्याला भविष्यात करिअर करण्यास फार उपयोग झाला.

एकदा मी त्याला त्याची चूक नसतानाही विनाकारण कुणीतरी छळल्याने निराश झालेला पाहिले होते. तो ज्या प्रकल्पाशी संबंधित होता त्यातील अटी व शर्तींनुसार पायाभूत सुविधा हस्तांतरित करणे क्रमप्राप्त होते. त्यावेळी निव्वळ हट्टापायी त्यास त्रास दिला गेला. म्हणतात ना 'वेळ प्रत्येकाची येते'. नंतर जेव्हा तीच व्यक्ती मोठ पद मिळण्यासाठी शिफारसीसाठी त्याची विनवणी करत होती तेव्हा त्याने समोरच्याचे सानपण सिद्ध केले होते. कधी कधी आपला आत्मसन्मान जपताना कमीपणाचे पडदे बाजूला करावे लागतात हेच खरे.

हा प्रकल्प पूर्ण झाल्यानतर बीएआरसी मध्ये वैज्ञानिक अधिकाऱ्यांसाठीच्या रिक्त जागांसाठी भरती प्रक्रिया सुरू झाली. प्रतापने या नोकरीसाठी आवश्यक कौशल्य प्रकल्पातून प्राप्त केले होतेच. तसेच त्याला मुलाखतीच्या वेगवेगळ्या कठोर टप्प्यातून जावे लागले. सुदैवाने त्यात त्याला यश आले. आणि अशा तऱ्हेने २००१ मध्ये थेट भरतीद्वारे बीएआरसी मध्ये त्याची  वैज्ञानिक अधिकारी म्हणूूून नियुक्ती झाली.

नोकरीवर रुजू होण्यासाठी त्याला मुंबईत शिफ्ट व्हावे लागले. परंतु त्याने पत्नीला पलूस येथेच आपली नोकरी सुरु ठेवण्याची मुभा दिली. गेली २३ वर्षांपासून दिलेला शब्द पाळत तो जीवनातील तडजोडीशी बांधील आहे. त्यांचा मुलगा शंतनू अभियांत्रिकीचे शिक्षण घेत आहे. भौतिकशास्त्रातील बी.एस्सी. असलेला प्रतापचा भाऊ; धनंजय आपला कबड्डीचा छंद बाजूला ठेवत शेतीचे संगोपन करत आहे. संसार आणि कर्तव्य यात आवश्यक सामंज्यस्य ठेवत केलेला केवढा मोठा यज्ञ ! 'जया अंगी मोठेपण, तया यातना कठीण' हे वचन त्याच्या जीवनाला पुरेपूर लागू पडते.

(चि. शंतनु प्रताप वाघ)

२००१ पासून, त्याने प्रामाणिक कर्तृत्वातून स्वत: ला वैज्ञानिक "डी" पासून "जी" पातळीपर्यंत उंचावले आहे. बीएआरसीच्या कल्याण केंद्रामध्ये ईएचपीपीएल प्रयोगशाळेच्या विकासातील महत्वपूर्ण योगदानासाठी त्यास तीन ग्रुप पुरस्कार आणि दोन विशेष योगदान पुरस्कार प्राप्त झाले आहेत. ही नवीन प्रयोग शाळा उभारताना भूसंपादनापासून ते पूर्ण बांधकाम व पायाभूत सुविधांच्या विकासापर्यंत त्याने आपल्या पातळीवर कसून योगदान दिले. राष्ट्रीय प्रयोगशाळेत अशा स्तरावर आपला मित्र वैज्ञानिक असणे हा आम्हा सर्वांचा सन्मान आहे. तो संस्थेच्या विविध मोहिमेद्वारे देशसेवा करीत आहेच. महत्त्वाचं म्हणजे मैत्रीपूर्ण संबंध जपलेल्या आपल्या सहकाऱ्यांकडून काम पूर्ण करून घेण्याची त्याच्याकडे हातोटी आहे. निगर्वी, मितभाषी प्रतापने ज्ञान आणि पदाच्या अहंकाराचा दर्प कुशलतेने दूर ठेवलाय. अजून तो आपल्या क्षेत्रात उच्च स्थान मिळवणे बाकी आहे. पण यथावकाश तेही शक्य होईल . आम्ही दोघेही आपापल्या कर्तृत्वाने यशस्वितेत आहोत. पण इथवर येण्यासाठी आम्ही केलेले प्रयास आणि आर्थिक तसेच बौद्धिक पातळीवर केलेला संघर्ष सारखाच आहे हे तथ्य मिळवलेल्या यशास आणखीन सुवर्णमय करत आहे.

त्याला शेतीचा विकास करण्याचा मोठा छंद ! ती त्याची लहानपासूनची आवड ! जमीन समतल करणे, विहीर खोदणे, पाईपलाईन, ऊस बागाईत ही त्यांची शेतीतील प्राथमिकता असे. आईवडील गेल्यानंतरही तो लहान भावाच्या मदतीने आधुनिक शेती करत आहे. नगदी पिकांची शेती करून आर्थिक स्थिती सुधारण्यास मदत होईल म्हणून मला तो कायम अनपटवाडी येथे बंधूंना एखादे डबर खोदून देण्याचा सल्ला देई. नोकरीतील अनिश्चिततेमुळे बराच काळ मला ते शक्य झाले नाही. गावी सिमेंटमधील पक्के घर बांधण्याऐवजी मी विहिरीचे काम प्राधान्याने पूर्ण केले. अलीकडेच त्याने अनपटवाडी येथे ते फुललेले नंदनवन पाहिले; कांक्रीट रिंग युक्त चाळीस फूट खोल विहीर, जमीन सपाटीकरण, प्रत्येक शेतात केलेली पाईपलाईन आणि ऊस बागाईत पाहून त्याला आभाळ ठेंगणे झाले. गेल्याच वर्षी आवर्जून मला त्यानेही आसले येथे शेतीत केलेली कामे, विहीर, आणि प्राप्त केलेली प्रगती अभिमानाने दाखवली. त्याचे म्हणणे असे की एकवेळ नवीन जमीन खरेदी करता आली नाही तरी चालेल पण वडिलोपार्जित असलेली ही काळी माता टिकवता आणि जपता आली पाहिजे.

देव कुणाच्या आयुष्यात कुणाला जागा देईल हे सांगता येत नाही मात्र ही सारी किमया प्रायोजीत असते हे मात्र खरं आहे. आम्हाला वेळेवर याची जाणीव होणे गरजेचे आहे आणि समोरच्याच्या ह्रदयात आपले स्थान टिकवणं महत्वाचं आहे. संशोधन करत असताना लाभलेला लाखमोलाचा जोडीदार मला भाग्यानेच मिळाला आहे. अन्यथा आम्ही एकत्र संशोधन करीत रूम-पार्टनर बनणे हा निव्वळ योगायोग होता. त्याने तो प्रयासाने घडवून आणला होता. केवळ त्याच्यामुळेच मी संशोधनात प्रवेश करून माझी मध्यंतरी हरपलेली लय परत मिळवू शकलो होतो. आपल्या सदाचरणातून त्याने माझ्यात मानवी मूल्ये रुजविली आहेतच. खऱ्या अर्थाने प्रताप माझ्या आयुष्यातील सुवर्ण व्यक्तिमत्व बनले आहे !

डॉ केशव यशवंत राजपुरे (९६०४२५०००६)

रूम नंबर २/८७ संस्कारगृह

 

विवेक; माझी प्रेरणा

पुणे येथील भारती विद्यापीठाच्या यशवंतराव मोहिते महाविद्यालयात इंग्रजीचा प्राध्यापक असलेला माझा रूम पार्टनर मित्र डॉ. विवेकानंद अर्जुनराव रणखांबे याच्या सुवर्णमहोत्सवी वाढदिवसानिमित्त त्याच्याविषयीच्या भावनांना मोकळी करून दिलेली वाट .. 

जून १९९२ मध्ये बीएससी परीक्षेत मी विद्यापीठ गुणवत्ता यादीमध्ये प्रथम आलो होतो. एमएससी भौतिकशास्त्र कोर्ससाठी शिवाजी विद्यापीठात प्रवेश मिळाल्यामुळे वसतिगृहातील खोली क्रमांक २/८७ मध्ये राहणाऱ्या विवेक या आपल्या चुणचुणीत मित्राचा पत्ता आमच्या रविंद्र अनपट या मित्राने मला दिला. विवेक विद्यापीठाच्या इंग्रजी अधिविभागात एमए च्या दुसऱ्या वर्षात शिकत होता आणि गावाकडील एखादा होतकरू तरुण आपला रूमपार्टनर असावा या प्रतीक्षेत होता. त्याच्यासाठी मी एक प्रामाणिक विद्यार्थी आणि खऱ्या अर्थाने गोल्ड-मेडलिस्ट होतो ! वसतिगृहातील एक वर्षाच्या सहवासात परस्पर फायदा व्हावा हीच त्याची माफक अपेक्षा ! जेव्हा मी पहिल्यांदा त्याला भेटलो तेव्हा माझ्याजवळ माझी पत्र्याची पेटी आणि एक पिशवी होती. यावरून तो माझ्या आर्थिक पार्श्वभूमीची कल्पना करू शकत होता. त्याने माझे आनंददायी स्मित हास्य करून अभिवादन केले आणि माझ्याशी बर्‍याच गोष्टी बोलण्याच्या गडबडीत होता. कदाचित तो पहिल्याच भेटीत माझ्याशी बरंंच काही बोलणार होता. आपल्या घरापासून शेकडो मैलांच्या अंतरावर आपलं कुणीतरी भेटल्याचा मला दिलासा मिळाला होता. खंडाळा येथे माझ्या बहिणीच्या घरी राहून लोणंद येथे महाविद्यालयीन शिक्षण घेत असतानाची तीन वर्ष सोडली तर तोपर्यंत मी माझ्या घरापासून फार दूर राहिलो नव्हतो. पण वर्षभरासाठी योग्य जोडीदार मिळाल्यामुळे आम्ही दोघेही आनंदित होतो.

तो ज्या पद्धतीने बोलत असे त्यामुळे मी थोड्याच वेळात त्याच्यावर प्रभावित झालो आणि त्याच्या व्यक्तिमत्त्वाचा चाहता झालो. मी खेडेगावात अतिशय प्रतिकूल परिस्थितीत आणि एकूणच वेगळ्या वातावरणात वाढल्याने माझी त्याच्याशी तुलना होऊ शकत नव्हती. मला भाषा, उच्चार आणि व्यक्तिमत्त्व या दृष्टिकोनातून विवेकसारखे व्हायचे होते. रवीने मला विवेकच्या प्रतिकूल परिस्थितीविषयी तसेच मर्यादित गरजांविषयी सांगितले होते. त्यामुळे आम्ही मर्यादित स्त्रोतांसह व्यवस्थापन करत आर्थीक समतेतच होतो. त्याचे कपडे साधे पण नीटनेटके असायचे. आश्चर्यकारक टापटीप म्हणा ना ! पहिल्या दिवशी आम्ही जेवायला हॉटेलमध्ये गेलो. आयुष्यात विवेकसोबत प्रथमच बाहेर खाणे हा माझ्यासाठी एक मोठा अनुभव होता.

आमचा रूम पार्टनर प्रवास सुरू होण्यापूर्वी त्याने काही नियम घातले होते: भडक कपडे घालायचे नाहीत .. कमीत कमी बोलावे आणि कमीत कमी खर्च करावा .. हलके हसावे .. आणि बरंच काही ..

महत्वाची गोष्ट म्हणजे; मला कोल्हापूर शहराचे गल्ली आणि बोळ त्याच्या सायकलीमुळे माहीत झाले .. वर्षभर त्याच्यापेक्षा जास्त मीच त्याची सायकल वापरली होती. आंबाबाईचे मंदिर, रंकाळा, शाहू स्टेडियम, न्यू पॅलेस, लक्ष्मीपुरी, शाहूपुरी, राजारामपुरी फिरताना डबल सीट सायकलवरून आम्ही फेरफटका मारत असू. यामुळे वेळ आणि पैशाची बचत झालीच पण शहराचा कानाकोपरा माहीत झाला. त्याने मला आपण जात असलेल्या पसारे मामांची घरगुती खाणावळ लावून दिली. आवाज न करता हळू हळू जेवत जा .. टीव्ही पाहताना गोंधळ घालायचा  नाही ... मामांना आदबीने चपाती भाजी मागावी.. या सर्व माझ्यासाठी आज्ञा असत. मी अजूनही माझ्या आयुष्यात त्याने घालून दिलेल्या छोट्या छोट्या नियमांचे पालन करतो. तेव्हा मला या नियमांचे पालन करणे म्हणजे अन्यायकारी वाटे, परंतु आता ते माझ्या जीवनाचे संस्कार झाले आहेत. खोली क्रमांक २/८७ माझ्यासाठी संस्कारगृह होते.

माझी इतारांशी ओळख करून देत 'गोल्ड-मेडलिस्ट बरं का !' असे सांगताना त्याला नेहमीच पुरेपूर अभिमान आणि रुबाब वाटे ! वसतिगृह क्रमांक २ मध्ये फक्त आर्टस् व कॉमर्सचे विद्यार्थी राहत असत. सायन्सचे विद्यार्थी वसतिगृह क्रमांक ३ मध्ये ... वसतिगृह क्रमांक २ मध्ये मीच एकटा सायन्सचा विद्यार्थी होतो. म्हणूनच माझे सायन्सपेक्षा आर्टस् व कॉमर्सचे मित्र जास्त आहेत. पण मला त्याच वसतिगृहात प्रवेश मिळावा म्हणून त्याने वार्डनबरोबर घातलेली हुज्जत, त्याच्यावर टाकलेला दबाव तसेच केलेली विनंती मला आजही आठवतेय. केव्हढा अठ्ठाहास !

त्याची अभ्यासाची एक विशिष्ट पद्धत होती. इंग्रजीसारख्या अवघड विषयाच्या पॅराग्राफचे त्याने कधी पाठांतर केल्याचे आठवत नाही. पॅराग्राफसाठी गर्भित अर्थाचा एखादा शब्द शोधण्याची किंवा तयार करण्याची त्याला सवय आहे. अशा पाच ते सहा शब्दांमधून केलेले वाक्य हे त्यावर आधारित प्रश्नाचे उत्तर असायचे. हे वाक्य ध्यानात ठेवणे म्हणजे झाला याचा अभ्यास ! वाक्यांतील शब्दांवर आधारित मुद्देसूद उत्तर मात्र याला भरपूर गुण मिळवून देई. त्यामुळे परीक्षेदरम्यान त्याला अभ्यासास कमी वेळ लागे.

वक्तृत्व आणि सूत्रसंचालनाचे त्याच्याकडे विलक्षण कसब आहे. जो कोणी त्याचे भाषण किंवा सूत्रसंचालन ऐकेल तो त्याच्या प्रेमात पडतोच. वक्तृत्वासाठी त्यांने अनेक पुरस्कार मिळवले आहेत. कृतज्ञता आणि कौतुक करण्याची सवय ही त्याच्यासाठी परमेश्वराचं सर्वोच्च देणं आहे असं मी मानतो. एखाद्याने त्याला केलेली अनमोल मदत तो कधीही विसरणार नाही. तो एखाद्याच्याविषयी इतकं कौतुक करेल की स्वतः ती व्यक्ती देखील ते ऐकून खजील होईल. 

वक्तृत्व कलेत निपुण असलेल्या विवेकने वयाच्या २२ -२३ व्या वर्षीच लिखाणाचे उत्कृष्ट कौशल्य आत्मसात केले होते. छोटंसं उदाहरच द्यायचं झालं तरं तो उत्कृष्ट पत्रं लिहीत असे. तो नेहमी मावशी आणि आण्णांना खुशालीचे वाङगमयीन पत्र लिहित असे आणि मला वाचायला देई. ति. आण्णा व सौ. आईस .. विवेकचा साष्टांग नमस्कार विनंती विशेष .. .... मला त्या दर्जाचे लिखाण अद्याप करता आले नाहीच पण तेव्हा त्याची ती पत्रं वाचताना एखाद्या लेखकाची वाक्ये वाचतोय की काय असा भास होई ! त्याने शेकडो सन्मानपत्रांचे वाचन तर केले आहेच पण शरदचंद्रजी पवार, पतंगरावजी कदम, यशवंतरावजी मोहिते, योगाचार्य अय्यंगार, प्रा राम बडोदे इत्यादी सारख्या कित्येक महान व्यक्तिमत्वांच्या डीलीट तसेच जीवन गौरव पुरस्कारांच्या सन्मानपत्रांचे लेखन देखील केले आहे. फारच अभिमानास्पद कामगिरी तर आहेच पण दैवी कौश्यल्य आहे हे ! त्याचे ब्लॉगवरील उत्कृष्ट लिखाण वाचणं म्हणजे जणू समरस होऊन स्वतःला त्या विशिष्ट ठिकाणी किंवा काळात घेऊन जाणं आणि त्याचं सहचारी होणं !

त्याची आणखी एक सवय अशी होती की तो आपल्या प्रियजणांचे वाढदिवस कधीच विसरत नाही. त्याच्याकडे नेहमीच आठवड्याचा वाढदिवस कार्यक्रम तयार असे. मी मात्र या मुद्द्यावर त्याच्याशी सहमत नसे. तो ज्या पद्धतीने त्या सवयीचा अंमलबजावणी करी, मला आवडत नसे. मला वाटे; आपल्याला न परवडणारे पुष्पगुच्छ, भेटवस्तू किंवा ग्रीटिंग कार्ड देण्याऐवजी केवळ शुभेच्छा दिल्या पाहिजेत. शेवटी भावना महत्वाच्या !

वरिष्ठांशी मला ओळख करून दिल्यानंतर त्यांचे चरणस्पर्श करून दर्शन घेण्याविषयी त्याचा नेहमी आग्रह असे. मला सुरुवातीस ते पटायचे नाही. माझ्यासाठी तसे करण्याची कधीच वेळ आली नव्हती. भविष्यात मला त्यांच्या सदिछा, मार्गदर्शन आणि आशीर्वादाची गरज भासणार आहे याचा तेव्हा अंदाज नसे. तीस वर्षे मागे वळून पाहिल्यावर विनय किती महत्वाचा आहे याचा अंदाज येतोय. नम्रता आपल्यातील अहंकार कमी करून आपल्या वाढीत कशी मदत करते हे मी त्याच्याकडून शिकलो. विद्या विनयेन शोभते, हे मला यथावकाश समजले. तो मला नंतर सांगे की सभ्य अभिवादन आपणास सान करूच शकत नाही. सुवर्णपदकाची डोक्यातील हवा त्याच्यामुळेच बाहेर आली असे म्हंटले तर वावगे ठरू नये.

आमच्या वर्षभराच्या सहवासामध्ये इच्छा होऊनही आम्ही कधीही थिएटरमध्ये सिनेमा पाहिला नाही पण त्याच्याबरोबर मराठी नाटके पाहिल्याचे आठवते. मला एक नाटक पाहण्याचा किस्सा आठवतो. त्याच्याकडे एका नाटकाचे जादा तिकीट होते. तो म्हणाला 'चला जाऊया मित्रांसोबत नाटक पाहायला'. मी म्हणालो - मित्राचा कोट घालून जाऊया का ? दिवसा कोट घालण्याचा प्रसंग येत नाही आणि रात्री अंधारात कणी ओळखणार नाही. अर्थात, हा माझा विचित्र हट्टीपणा  न पटण्यासारखाच होता. तो माझ्यावर नाराज झाला. विरोधाला विरोध म्हणून त्याच्या मित्रांनी मला पाठिंबा दिला आणि कोट घालायला भाग पाडले. तो सायकल चालवत पुढील सीटवर... आणि मी कोट घालून कॅरेजवर .. या विचित्र प्रसंगाची आठवण झाली तरी अजूनही हसू येते. परंतु आता गरज आणि ऐपत असूनही कोट घालण्याचे कमी प्रसंग येतात. आयुष्यात ज्या गोष्टी आपल्याकडे नसतात त्यांचीच हाव असते. परंतु कधीही मित्राच्या या सूचनेबद्दल खिन्नता वाटत नाही.

त्याचा गळा फार गोड आहे. त्याला सुरांचे चांगले ज्ञानही आहे. अरुण दातेंची भावगीतं जणू काही तेच गातात अशी गायी. त्याला जुन्या हिंदी आणि मराठी चित्रपटातील गाण्यांची आवड होती. मला यापैकी कशातच गुणवत्ता नसल्यामुळे, मी कायम त्याचा हेवा करीत असे. माझ्यात हे गुण का नाहीत याचा मला त्रागा व्हायचा. मला नेहमीच त्याच्यासारखे भाषण, गाणं आणि कलागुण कसे जतन करावे याचे कुतूहल असे. पण खरं सांगायचं तर त्याला ते एका रात्रीत शक्य झाले नव्हते. त्याची पराकाष्ठाच त्याला तिथपर्यंत घेऊन आली होती. हे तर त्याच्यातील आंतरिक गुणांमुळे, सुयोग्य वातावरणात वाढल्यामुळे, त्याच्या समर्पणामुळे आणि कठोर परिश्रमांमुळे शक्य झाले होते. शिकण्याची चिकाटी त्याला त्यावेळेस ते ते प्राप्त करून देत शिक्षित करत होती. त्याच्या या अष्टपैलू व्यक्तिमत्त्वामुळेच तो त्यावेळी विद्यापीठ प्रतिनिधी म्हणून निवडला होता.

त्याने कधीही गरीबीचा दिखावा केला नाही, मी त्यास साक्षी आहे. सातारा रोड येथील कुपर कंपनी बंद पडल्याने वडील बेरोजगार... पंढरपूर येथे त्यांच्या मित्राची शेती करीत होते .... अशा परिस्थितीत न डगमगता विवेकच शिक्षण घेऊ शकला असता. माजी मंत्री व भारती विद्यापीठाचे संस्थापक-कुलपती दिवंगत डॉ. पतंगराव कदम यांच्या सांगली येथील कार्यक्रमादरम्यान त्याने मंत्रीमहोदयांची अशा अप्रतिम शब्दांत ओळख करून दिली की डॉ. कदम हेही त्याच्या प्रेमात पडले. चौकशी केली असता तो सांगली जिल्यातील कुंडलनजीकच्या पुणदी या खेड्यातील गरीब कुटुंबातील आहे हे लक्षात आले, त्यांनी तात्काळ त्याचे पुढील शैक्षणिक पालकत्व स्वीकारले. त्याचे पदव्युत्तर शिक्षण याच कारणाने सुकर झाले होते. 

बर्‍याचदा मित्रांच्या नजरेतील त्याची कृत्रिमता तसेच शिष्टता त्याला त्यांच्यापासून दूर नेई. "केशव याच्याबरोबर कसे पटवून घेतो"- याचेच मित्रांना आश्चर्य वाटे ! त्यांची समज वेगळी असे. थोड्या कौतुकाने राग विसरणारा, भावनिक प्रसंगाने डोळ्यात टचकन पाणी आणणारा तसेच मित्रांनी सदाचरण करत काही तत्व बाळगली पाहिजेत अशी अपेक्षा ठेवणारा विवेक भले त्यांना 'नाटकी' वाटायचा पण आतून मात्र तो अत्यंत मृदू, दयाळू, क्षमाशील, काटेकोर आणि कोडगं असं सहज न उमजणारं व्यक्तिमत्त्व होतं.. तो मला लवकर समजला हे माझं भाग्य !

बीएस्सीत विद्यापीठात प्रथमांक आल्याने मला सन्माननीय कुलगुरूंनी विद्यापीठ प्रतिनिधी म्हणून नामांकित केले होते. विद्यापीठाच्या अध्यक्षपदाच्या निवडणुकीत मी एका गटात जाण्याची विवेकची इच्छा होती की जी मी टाळू शकत नव्हतो. पण त्यासाठी मला निवडणुका होईपर्यंत पुढील सुमारे दोन आठवडे अभ्यास तसेच विद्यापीठापासून दूर राहावे लागणार होते. पण तदनंतर माझी बीएआरसीत मुलाखत होती. पण तिथे अभ्यास करता येईल या अपेक्षेने मी ही 'हो' म्हणालो. आम्हाला एका अज्ञात सुरक्षित फार्महाऊसवर नेण्यात आले. हे सारं माझ्या पटण्यापलीकडे होते. मला हे अजिबात आवडले नाही, मग मी सर्वांना गुंगारा देत आणि रात्रभर सुमारे २०० किमीचा प्रवास करून भल्या पहाटे वसतिगृहात परतलो. त्या गडद रात्री नंतर विवेकने मला दाजींच्या खोलीवर दोन आठवड्यांसाठी भूमिगत ठेवले. यामुळे आमचे कौटुंबिक स्नेह वृद्धिंगत झाले. रेल्वेने माझी पहिली मुंबई भेट आणि बीएआरसीतील  मुलाखत दाजींमुळेच शक्य झाली.

पण म्हणतात ना अतिपरिचयात अवज्ञा ! नंतरच्या काळात मला त्याचा आवडता स्वभाव त्याच्या सवयीमुळे आणि बंधंनांमुळे आवडला नाही. त्यातून छोटे छोटे वाद निर्माण होऊन मतभेद होऊ लागले. म्हणून आम्ही काही काळ एकमेकांशी बोललो नव्हतो. तो बरोबर होता तरी मला ते पटायचे नाही. पण काय करणार आपण आपल्या स्वभावाचे गुलाम असतो. आम्हाला आमचा बालिशपणा समजण्यास काही दिवस लागले परंतु आम्हाला त्यातून मोठा धडा मिळाला.

मे १९९३ ला एमए ची परीक्षा संपलयावर त्याने अतिशय जड अंतःकरणाने वसतीगृह सोडलयाचे मला आठवते. कारण पुढे तो अस्तित्वासाठी स्पर्धेच्या आणि संघर्षाच्या अज्ञात जगात प्रवेश करणार होता. आमची भौतिक सोबत संपली होती. पण ह्याला काळजी माझ्या पुढच्या वर्षाच्या रूम-पार्टनर बद्दल ! यथावकाश मी व्दितीय वर्षात गेलो.. मीही विवेकच्या पायावर पाय ठेवत खेडेगावातील हुशार आणि होतकरू अरविंद तावरे या माझ्याच कॉलेजच्या मित्रास रूम पार्टनर केलं होतं. विवेक अरविंदला भेटायला फार उत्सुक होता आणि त्याच्या कोल्हापुरच्या पुढील भेटीत आठवणीने भेटलाही... खोलीत माझ्या अभ्यासास पोषक वातावरण ठेवून 'आपल्याला गोल्ड-मेडल टिकवायचंय' ही सूचना करत परस्पर हित जपत शिकण्याची त्यास विनंती केली. त्याला माझी आणि माझ्या कारकीर्दीची किती काळजी होती याची ही पावती होती !

तो एमए झाल्या झाल्या त्याची भारती विद्यापीठात कायमस्वरूपी प्राध्यापक म्हणून नियुक्ती झाली. मला त्याच्याच संस्थेत प्राध्यापक म्हणून चिकटवण्याची त्याने खटाटोप केली परंतु ते घडायचे नव्हते. खरं तर मला पीएचडी पूर्ण करायची होती आणि मातृसंस्थेची सेवा घडावी म्हणून मी विद्यापीठातच रहावे ही काळाची गरज असावी. इंग्रजी विषयातील पीएचडीचे संशोधन कार्य पॉवरपॉईंट पीपीटीवर सादर करणारा तो विद्यापीठातील पहिला विद्यार्थी होता. त्याची पीएचडी झाल्यानंतर मला आठवतंय की, त्याने - मी स्वत:च्या हिंमतीवर विद्यापीठात नोकरी मिळवलेला मित्र होतो - अशी कमेंट केली होती. खूप मोठी प्रशंसा होती माझ्यासाठी ती !

हल्ली जेव्हा जेव्हा आम्ही एकमेकांशी संपर्क साधतो तेव्हा त्याची माझ्यासाठी बंधन असतातच ! - सोशल मीडियावर जास्त सक्रिय राहू नकोस... फक्त आवश्यक कमेंट्स आणि शैक्षणिक पोस्ट टाकत जा... आपण खूप स्वस्त होऊ नये.. शिष्टाचाराचे योग्य आचरण व्हावे... लोक आपले परीक्षण करण्यात व्यस्त आहेत..  मोठी स्वप्न पहा ! - मी कायम त्याच्याशी सहमत असतो परंतु सर्व आज्ञा पाळणं मला नेहमीच जड जाते. तो माझ्या लिखाणाचं कौतुक करतो ... आता अध्यात्म त्याच्या जगण्याच साधन झाले आहे. नुकताच त्याने कीर्तन या विषयात डिप्लोमा पूर्ण केला आहे. गेल्या नोव्हेंबर मधील आजारात परमार्थनिष्ठा जपत लवकर बरा व्हावा या हेतूने मला 'सार्थ ज्ञानेश्वरी' भेट देऊन ती समजावून घेण्याचा तगादा लावणारा विवेक विरळा ! याने मला त्वरित पूर्वपदावर यायला मदत झाली.

गेल्या तीस वर्षांचा त्याचा जीवनप्रवास मी जवळून पाहिला आहे. त्याच्या सर्व यशांचा मी साक्षीदार आहे. हे बहुमोल व्यक्तिमत्त्व घडताना मी अनुभवले आहे. एका ब्लॉग पोस्टमध्ये विवेकचे चरित्र रेखाटणे अश्यक्य गोष्ट आहे मात्र हा त्याचा एक महत्वाचा भाग असू शकतो. आज तो वयाने पन्नास वर्षांचा होत आहे. तरीही हा एक लांब पल्ल्याचा प्रवास होता ! त्याला अजून खूप मोठा पल्ला गाठायचा आहे. माझ्या विवेककडून खूप अपेक्षा आहेत. यासाठी परमेश्वर तुला निरोगी दीर्घायुष्य प्रदान करो हीच प्रार्थना ! सुवर्ण महोत्सवी वाढदिवसाच्या आणि कर्तृत्वमय यशस्वी जीवनासाठी हार्दिक शुभेच्छा !

- डॉ केशव यशवंत राजपुरे (09604250006)

__________________________________________

My inspiration; Vivek

Here I venture to write about my room partner friend Dr. Vivekanand Arjunrao Rankhambe who has been Professor of English at Bharati Vidyapeeth's Yashwantrao Mohite College, Pune on the occasion of his golden jubilee.

Ravindra Anpat, one of our common friends, gave me Vivekanand's contact details of room number 2/87 of the hostel in Shivaji University, Kolhapur as I got admission for MSc course in June 1992. He was already in 2nd year of MA and looking for some bright village guy as his room partner. I had stood first in the University merit list in BSc examination, both at part 3 level and aggregate. For him I was a gold medalist, a sincere scholar ! His intention was both should be mutually benefited due to this one year interaction at hostel. I was with my steel trunk and a bag when I met him for the first time. He greeted me with a pleasant smile and was in a hurry to speak many things to me, maybe in the first meeting itself. For me it was a relief to think that I had someone hundreds of miles away from my home. Until then for me away from home was during a graduation at Lonand by staying at Khandala at my sister's house. Both were overjoyed to have the right accompaniment for the year.

As I grew up in the village and brought up in a different environment, I wanted to be like Vivek in terms of speech, pronunciation and personality. That was all I did not have then in my life. I knew that he was from a poor family so he was managing with limited resources. His clothes were simple but neat. Wonderful neatness - one can say ! On the first day we went out to a hotel for a meal. Eating out for the first time in life was a great experience for me.

He had laid down some rules before our room partner journey was started. Don't wear flashy clothes.. Speak and spend the least.. laugh lightly.. and much more..

The important thing is that; I could know Kolhapur city by all means that is streets and walls due to the bicycle he had.. I had used his bicycle more than him throughout the year. We had been around Kolhapur on a double seated bicycle. It saved a lot of time and money as well. For increasing interaction time he did join me to his mess. Eat slowly without making noise.. not to make gossip while watching TV in mess were the orders for me.. I still follow the rules laid down by him in my life. I felt that following those rules meant persecution, but now they have been rites in my life. Room number 2/87 was Sanskar gruh for me.

He always felt proud while introducing me to his friends as a gold medalist ! In hostel number 2 only arts and commerce faculty students lived, science faculty students were in hostel number 3. I was only a science student there hostel number 2. That's why I have more friends from arts and commerce than science.

He had a specific method of study. He never rehearsed the paragraphs from the subject like English. He has a habit of searching or creating a word with an implicit meaning from the paragraph. A sentence made out of such five to six words would be his answer to a particular question. His study was to recite these sentences..

Along-with language, he had a wonderful knack for elocution and anchoring. Anyone who listened to him would fall in love with him. He had many awards on elocution. He used to speak volumes about somebody that the person himself would go mad to listen to.

Another of his habits was that he never forgot the birthday of any of his loved ones. He always had a birthday schedule of the week. I, however, hardly agreed with him on this point. My opinion been to be;  we should only give best wishes instead of unaffordable bouquets, gifts and greeting cards.

After being introduced to the principals, teachers or senior officers he insisted me to touch their feet. I thought it was weird at that time. For me there was never a time to do that. Now, looking back over 30 years, one realizes how important that was ! I learnt from him how humility helps us to grow and reduce ego. Knowledge without modesty is less useful, I realized then. He would tell me later that polite greetings do not make a person small.

I have never seen a movie (due to poverty of both) in our year long association but I remember watching Marathi dramas with him. I remember an incident from watching drama one day. He had an extra ticket to go with his friends. He said 'let's go'. I said I had a friend's coat and shall wear it. As in a daytime there is no occasion to wear and at night nobody would recognize. This made him very angry and he went in displeasure with me. His friends supported me as opposed to the opposition. One can imagine the picture that he was driving the bicycle and I with a coat on the carriage. I would still smile at that weird behaviour. I knew I did not have the financial and educational capabilities then and that was the odd occasion too. But now there is no desire to wear a coat despite the need. There are things in life that we crave for what we don't have. But then and even now, I do not feel gloomy about the friend's suggestion.

He sings beautifully. He is very knowledgeable about tones. He used to sing Arun Date's lyrics as if he would sing it. He was fond of old Hindi and Marathi movie songs. As I don't have any of these habits, I was always jealous of him. I had got annoyed as to why I did not have these qualities. It was because of his multifaceted personality that he was elected as University Representative then. I always wanted to know how to master speech, song and drama like him. But to be honest he did not get it overnight. Probably this was due to his inherent qualities, proper growing atmosphere, his dedication and the hard work. I learnt that persistence of learning was training him to achieve what he had then.

While hosting the program of late Dr Patangrao Kadam at Sangli, he introduced the minister in such lucid and wonderful words that Dr Kadam also fell in love with him. When interrogated, he noticed that he belonged to a rural poor family from Punadi (Sangli district), he immediately accepted his further academic guardianship. That was the reason for his easy march during post graduation study. He never pretended to be poor, I have witnessed it. Father being jobless, keeping friend's fields at Pandharpur...., in such a situation only Vivek could have taken education without wavering.

Being a University ranker, I was nominated as University Representative by the Honorable Vice Chancellor. Vivek suggested that I go to one of the groups during the University Chairman elections. But for that I had to stay away from my studies for about two weeks. We were taken to an unknown farmhouse for the rest of the time till elections. I did not like it at all, so I evaded everyone and returned to the hostel after traveling around 200 km at night. Since that dark night Vivek kept me underground in his brother-in-law's room for 2 weeks. This brought me still closer to his family.

Disobedience in the neighbourhood. For me, later his favourite nature seemed to be disliked due to his bondage and habits. Therefore we did not talk to each other for a while. Though he was right, I did not agree. We are slaves of our nature. Which took a few days to understand that childishness but we learnt a big lesson from it.

While I was in MSc part 2 he joined Bharati University as a permanent faculty. He tried his level best to get me accommodated in his institute, but in vain. In fact I wanted to complete my PhD and I should serve Alma mater as the times need, so it was clear that I should stay here. After he got his PhD, I remember, he commented that I was his friend who has got a job at University on my own. This was a big compliment to me.

Still he has his fixed bondages whenever we contact each other. - Don't be too active on social media. Just leave most needed comments and academic posts. You don't want to be too cheap. Dream big ! People are busy making statements for you -  I still agree with him but it is always difficult for me to do so. He appreciates my writings..

I have closely watched his life journey of the last 30 years. I have witnessed all his achievements. This is how I have seen this multiphasic personality happen. It was my honest effort to share my experience about him and explain why he is like that. Two years back he had a short escape due to health issues.

Today he is turning 50. This has been a long journey though ! But he has a long way to go. I have high expectations from you Vivek. May God grant you healthy longevity. Happy golden Jubilee to you !

- Keshav

संभाजी शिंदे

  

ध्येयवेडा डॉ संभाजी शिंदे 

आयुष्यात काहीतरी मोठं करून दाखवण्याचं स्वप्न प्रत्येकाने पाहिलेलं असतं. भारतात क्रिकेटर व्हायचं स्वप्न एकदाही पहिलं नाही असा व्यक्ति दुर्मिळ ! गल्लीत सचिन, धोनी, रोहित अशी बिरुदावली लावून उन्हातानाचं क्रिकेट खेळणारी पोरं काळाच्या ओघात मोठी होऊन असे कुठेतरी जातात की त्यांना क्रिकेट खेळायचं सोडून द्या कॉमेंट्री ऐकायलाही वेळ नसतो. प्रत्येकाच स्वप्न पूर्ण होतच असे नाही. कित्येकदा संधी मिळत नाही तर संधी मिळूनही कित्येकदा प्रयत्न अपुरे पडतात. पण प्रामाणिक प्रयत्नाने स्वप्ने सत्यात उतरवली जाऊ शकतात. शेतकरी कुटुंबातील संभाजी शिंदे या युवा संशोधकाची काटेरी वाटेवरची यशोगाथा तरुणांसाठी नक्कीच प्रेरक आहे.

प्रत्येक समर्पित संशोधकाला विश्वाचं कोडं उलघडण्याच वेड लागलेलं असतं. त्यांना विश्वातील प्राणिमात्रांच्या सुखमय जीवनाची स्वप्ने पडतात. चंचुपात्र आणि परीक्षानळीसह प्रयोग करणाऱ्या नव्या संशोधकाला त्याचं संशोधन 'नेचर' मासिकात प्रसिद्ध होण्याचं स्वप्न पडलं नाही तर नवल ! कारण नेचर मासिकात शोधनिबंध प्रसिद्ध होणे म्हणजे नोबेल मिळवण्यापेक्षा कमी नसते. येथे प्रसिद्ध होण्यारे संशोधन अगदी मूलभूत स्वरूपाचे व विज्ञानाला नवे वळण देणारे असते. म्हणूनच नेचरच्या प्रत्येक मासिकाचा 'इम्पॅक्ट फॅक्टर' ४० च्या पुढे असतो. सोप्या शब्दात इम्पॅक्ट फॅक्टर समजून घ्यायचा झाला तर मासिकात प्रसिद्ध होणाऱ्या प्रत्येक शोधनिबंधाची इतर संशोधनकार्यांसाठी उपयोगात आल्याचे दर्शवणारी संख्या ! वेगवेगळ्या देशातून प्रसिद्ध होणाऱ्या संशोधन मासिकांची संख्या लाखाच्या घरात आहे त्यामुळे ४ किंवा ५ हा इम्पॅक्ट फॅक्टरदेखील मोठा मानला जातो.

नुकतंच शिवाजी विद्यापीठातील भौतिकशास्त्र अधिविभागाचे माजी विद्यार्थी व दक्षिण कोरियातील हनयांग विद्यापीठातील संशोधक डॉ. संभाजी शिवाजी शिंदे यांचे संशोधन 'नेचर एनर्जी' या ४७ इम्पॅक्ट फॅक्टर असलेल्या मासिकात प्रसिद्ध झाले. डॉ. संभाजी व त्यांच्या ग्रुपने प्रसिद्ध केलेले संशोधन स्टोरेज बॅटरीच्या (संचय विद्युतघट) संदर्भात आहे. आज आपण प्रत्येक इलेक्ट्रॉनिक वस्तूंमध्ये ज्या बॅटऱ्या वापरतो त्यात लिथियम नावाच्या मूलद्रव्याचा वापर होतो. हे मूलद्रव्य कमी प्रमाणात उपलब्ध असल्याने त्याची किंमत जास्त आहे तसेच लिथियम बॅटरीची कार्यक्षमता वाढवण्यावरही मर्यादा आहेत त्यामुळे जगातील अनेक संशोधकांनी वेगवेगळी मूलद्रव्ये बॅटरीत वापरण्याच्या शक्यतेवर संशोधन करायला सुरवात केली आहे. झिंक या मूलद्रव्याची उपलब्धता व रासायनिक गुणधर्म पाहता काही संशोधकांनी त्याचा उपयोग बॅटरीत करण्यास सुरुवात केली. अनेक संशोधक प्रयोगशाळेत झिंक बॅटरीचा अभ्यास करण्यात यशस्वी झाले पण त्या बॅटऱ्या बाजारात येतील इतकं त्यावर संशोधन झालं नव्हतं. डॉ. संभाजी व त्यांच्या सहकाऱ्यांनी झिंक बॅटरी प्रत्यक्ष वापरात येतील व लवकरच त्या लिथियम बॅटरीची जागा घेतील इथपर्यंतचं संशोधन केलं आहे.

सर्वसाधारणपणे ४००० एमएएच धारण क्षमतेच्या डिसी बॅटरीचा आकार ८ सेमी बाय ५ सेमी बाय १ सेमी असतो. त्यांनी विकसित केलेल्या बॅटरीचा आकार मेमरी कार्ड च्या आकाराचा (३ सेमी बाय १ सेमी बाय ३ मीमी) करून धारण क्षमता ५००० एमएएच पर्यंत वाढवली आहे. ही बॅटरी विस्तृत तापमान पल्ल्यात स्थिर राहून आपली पुनरुत्पादक क्षमता टिकवू शकते. परंपरागत बॅटरीतील सेंद्रिय द्रव इलेक्ट्रोलाईट ऐवजी पाण्यावर आधारित इलेक्ट्रोलाईट वापरल्यामुळे गंज लागून बॅटरी क्षीण होत नाही. सदरच्या अभ्यासानुसार ह्या बॅटऱ्यांचं आयुष्य किमान आठ वर्षे असेल व चार्जिंग-डिस्चार्जिंगच्या बाबतीत ह्या अधिक कार्यक्षम असतील, शिवाय किमतीचा विचार केल्यास लिथियम बॅटरीपेक्षा यांची किंमत किमान १० पट कमी असेल. यावरून आपल्याला या संशोधनाचे महत्त्व लक्षात येईल. आज जेव्हा हे संशोधन जगासमोर आलं तेव्हा या क्षेत्रात काम करणाऱ्या संशोधकांच्या भुवया नक्कीच उंचावल्या आहेत. कारण डॉ. संभाजी यांच्या ग्रुपने अल्पावधीत मिळवलेले यश पुढच्या काळाला नवे वळण देणारे आहे आणि अर्थातच त्यामागे मोठी तपश्चर्या आहे.

ज्यांनी डॉ. संभाजी यांना शिवाजी विद्यापीठात संशोधन करताना पाहिलंय त्यांच्यासाठी हे यश म्हणजे फक्त कौतुकपात्र आहे, त्यांना याचं आश्चर्य वगैरे नसणार कारण त्यांनी डॉ. संभाजी यांची काम करण्याची पद्धत व चिकाटी पहिली आहे. संशोधनासाठी आवर्तसारणीतील प्रत्येक मूलद्रव्याला स्पर्श केलेला माणूस अशीच त्यांची भौतिकशास्त्र अधिविभागात अजूनही ओळख आहे. पी. एचडी. च्या काळात फोटोकॅटालायसिस, गॅस सेन्सिंग, फोटो डिटेक्टर, सोलार सेल अशा विविध विषयात त्यांनी मोलाचं संशोधन केलं आहे. पी. एचडी. डिग्री मिळवेपर्यंत त्यांच्या नावावर पन्नासपेक्षा अधिक शोधनिबंध होते त्यावरून त्यांची संशोधनाप्रतीची समर्पकता लक्षात येते.

सातारा जिल्यातील फलटण तालुक्यातील बिबी-वडगाव येथील शिवाजी शिंदे यांना संभाजी व अविनाश ही दोन मुलं ! दोघेही अभ्यासात हुशार.. पण घरची परिस्थिती शिक्षणास पोषक नव्हती. क्षूधा शांतीसाठी स्वतःबरोबर मुलांनाही मोलमजुरी करावी लागे.. त्याच वेळेला संभाजीने ठरवले कि आपल्याला यातून बाहेर पडायचं असेल तर शिक्षणाशिवाय गत्यंतर नाही.. वडगाव येथील जिल्हा परिषदेच्या मराठी शाळेत संभाजीचे सातवी पर्यंतचे प्राथमिक शिक्षण झाले. तर आठवी ते दहावीपर्यंतचे शिक्षण बीबी येथील हायस्कूलमध्ये झाले. अभ्यासात हुशार असूनही शैक्षणिक सुविधा आणि योग्य शैक्षणिक वातावरणाच्या अभावामुळे हे शिक्षण जिकरीने झाले. अशा पार्श्वभूमीवर २००० साली एसएससी च्या परीक्षेत संभाजीने ७५ टक्के गुण मिळवले व आपली गुणवत्ता सिद्ध केली.

विद्वत्ता असूनही घरची आर्थिक परिस्थिती त्याच्या उच्च माध्यमिक आणि महाविद्यालयीन शिक्षणासाठी पोषक नव्हती. तरीही अर्धवेळ नोकरी किंवा काहीतरी व्यवस्था करून आपली गुणवत्ता जपण्यासाठी पुढील अभ्यासासाठी त्याने विज्ञान विद्याशाखा निवडण्याचे ठरवले. सातारा येथे आर्थिकदृष्ट्या मागास विद्यार्थ्यांसाठी गुणवत्तेच्या निकषावर आधारित जेवण व राहण्याची सोय असलेले शासकीय वसतिगृह आहे याची त्याला माहिती मिळाली. त्याने अर्ज केला आणि सुदैवाने त्याला प्रवेश मिळाला. त्या पुढील दोन वर्षे त्यांने प्रामाणिकपणे कठोर परिश्रम करत, पालकांवर कोणताही शैक्षणिक बोजा न लादत रयत शिक्षण संस्थेच्या यशवंतराव चव्हाण इन्स्टिट्यूट सातारा येथे शिक्षण घेतले आणि बारावीच्या परीक्षेत देखील डिस्टिंक्शन मिळवले.

शिक्षण पूर्ण होत होतं.. शैक्षणिक जाणतेपण मिळत होतं.. पण वस्तुस्थिती अशी होती की उदरनिर्वाहासाठी शिक्षण थांबवून नोकरी करणे गरजेचे होते. या पार्श्वभूमीवर त्यांन महाविद्यालयीन शिक्षण घेण्याचं ठरवलं. वाय सी महाविद्यालयातील मागेल त्याला काम या योजनेद्वारे त्याच्या आर्थिक विवंचनेचा प्रश्न मिटला होता. छोटीमोठी कामे करत, स्वतःचे जेवण स्वतः बनवत व या योजनेचा लाभ घेत त्याने २००५ साली बी.एस्सी. फिजिक्स पदवी ९० टक्के गुण मिळवत पूर्ण केली.

हातात काही नसताना, घरची परिस्थिती बेताची असताना आणि कोणाचाही आधार नसताना संभाजीच्या शिक्षणाच्या वाटा आपोआप चोखाळत गेल्या, मार्ग निघत गेले आणि संभाजी शिकत गेला. ज्ञानी होत घरची गरिबी हटवायची असेल तर शिक्षण थांबता कामा नये ही धारणा कायम ठेवत पुन्हा शिवाजी विद्यापीठातील भौतिकशास्त्र विभागातील एम.एस्सी. ची प्रवेश परीक्षा दिली. प्रवेश परीक्षेत गुणवत्तेत येत प्रवेश मिळवला. विद्यापीठात देखील त्याच्या आर्थिक प्रश्नावर मार्ग निघत गेले आणि बघता बघता २००७ साली सॉलीड स्टेट फिजिक्स स्पेशलायझेशन घेवून डिस्टिंक्शन मिळवून संभाजी एम.एस्सी. झाला. वेगळेपणाची आवड असलेल्या संभाजी यांना एम.एस्सी. ला विद्यापीठात आल्यावर भौतिकशास्त्र अधिविभागातील संशोधनसामुग्री जवळून पाहिल्यावर संशोधन करण्यासाठी जीव ओतून द्यावा अशी भावना जागृत झाली नसती तरच आश्चर्य !

एम.एस्सी. नंतर त्याने संशोधक होण्याची स्वप्न पाहण्यास सुरुवात केली आणि ज्ञान जगतात नावीन्यपूर्ण योगदान देण्याचे ठरवले. पुन्हा एकदा आर्थिक तरतुदीचा प्रश्न ऐरणीवर होताच.. पैशाची चिंता होती.. संशोधन सुरू करण्यासाठी संशोधन शिष्यवृत्तीच्या आगमनाची तो वाट पाहत होता.. त्यात एक वर्ष कधी गेल ते त्याला कळलं नाही. त्याच्या सुदैवाने प्रा राजपुरे यांचेकडे डीआरडीओ प्रकल्पाअंतर्गत एक शिष्यवृत्ती उपलब्ध होती. त्यांने या संधीचं सोनं केलं आणि पुढील तीन वर्ष जेआरएफ आणि एसआरएफ या शिष्यवृत्ती अंतर्गत सरांच्या मार्गदर्शनाखाली संशोधन केले. तो अधिविभागातील संशोधन संस्कृतीशी एकरूप होऊन कार्य करू लागला. वेगळं काहीतरी करून त्यातील सर्वोत्कृष्ट शोधण्याचा ध्यास त्याच्या ठायी असल्याने त्याला कुठल्याही संशोधन क्षेत्राचं वावडं नव्हतं. वेगवेगळ्या मूलद्रव्यांशी खेळत त्याने वेगवेगळ्या संयुगांना विविध कार्यासाठी उपयुक्त सिद्ध करण्यासोबतच स्वतःलाही संशोधनात सिद्ध केलं. इलेक्ट्रो केमिकल्स मटेरियल रीसर्च लॅबरोटरी (ईसीएमएल) च्या जडणघडणीत संभाजीचा महत्त्वाचा वाटा आहे. प्रयोगशाळेतील मूलभूत सुविधा ते प्रकल्पातील सर्व उपकरणे सुस्थितीत ठेवण्यापर्यंत त्याने हिरिरीने भाग घेतला होता. २०१० साली आयोजित केलेल्या विभागाच्या कार्यशाळेचे आयोजन संभाजी मुळे शक्य झाले. २०१२ मध्ये त्याने फोटोकॅटॅलीसीस मध्ये पी.एचडी यशस्वीरीत्या पूर्ण केली.

पण डॉक्टरेट डिग्री, पन्नासभर शोधनिबंध, व पराकोटीची प्रतिभा इतकं सारं असूनही त्यांना पुढील संशोधन कार्यासाठी परदेशात सहज संधी मिळाली नाही. वर्षभराच्या प्रयत्नांनंतर त्यांना दक्षिण कोरिया येथील 'क्रिस्स' या संशोधन संस्थेत संशोधनासाठी संधी मिळाली. शिवाजी विद्यापीठात त्यांच्या ज्ञानाचा पाया पक्का झाला होता. त्या मजबूत पायावर आकाशाला भुरळ घालेल असा कळस चढवणे हाच विचार कोरियाला जाताना त्यांच्या मनात होता. क्रिस्स मधील एक वर्षाच्या संशोधनानंतर त्यांना हनयांग विद्यापीठात संशोधनाची संधी मिळाली. सुरवातीला ते पोस्ट डॉक्टरेट फेलो म्हणून तिथे रुजू झाले होते, पण त्यांनी संशोधनात दाखवून दिलेल्या प्रतिभेमुळे तिथेच त्यांना रिसर्च प्रोफेसर म्हणून बढती मिळाली. तिथे ते प्रामुख्याने विद्युतरासायनिक पदार्थांवर संशोधन करतात, सॉलिड स्टेट बॅटरी हा त्यांच्या संशोधनाचा मुख्य विषय आहे. त्यातही त्यांचा समाजाच्या मागणीनुसार संशोधनावर भर आहे. त्यांच्या आत्तापर्यंत ११० शोधनिबंध व ४५ पेटंट प्रकाशित झाले आहेत. यातील २० पेटंट्स अलीकडेच नेचर एनर्जी मासिकात प्रकाशित झालेल्या शोध निबंधात समाविष्ट आहेत. त्यांच्याकडचे संशोधन फक्त प्रयोगापर्यंत मर्यादित नसते. एखादे संशोधन समाजातील प्रत्येक व्यक्तिपर्यंत पोचवणे ही गोष्ट त्यांच्या संशोधनाच्या केंद्रस्थानी असते. त्याचाच एक भाग म्हणून त्यांनी आता केलेलं हे संशोधन लवकरच एखाद्या मोठ्या कंपनीकडून सर्वांसाठी उपलब्ध करून दिलं जाईल यात शंका नाही. पुढे झिंक बॅटरीला इलेक्ट्रॉनिक-वेहिकल मध्ये वापरुन त्यांची क्षमता वाढवण्याचे दायित्व त्यांच्या खांद्यावर असेल. त्यातही ते यशस्वी होतील याची खात्री आहे.

 

पुढे त्यांना अनेक यशशिखरे सर करायची आहेत आज प्रसिद्ध झालेलं संशोधन त्यासाठीच्या मार्गातील एक टप्पा आहे. हे संशोधन अनेकांना प्रेरणा देत राहणार आहे. शिवाजी विद्यापीठाच्या भौतिकशास्त्र अधिविभागाच्या तालमीत तयार झालेला मल्ल कुठेही कमी पडत नाही हे त्यांनी पुन्हा सिद्ध केलंय. ज्ञानार्जनाचा सततचा ध्यास आणि उत्कृष्टतेसाठी घेतलेले परिश्रमपूर्वक प्रामाणिक प्रयत्न हेच त्यांच्या यशाचे गमक आहे. त्यांनी मिळवलेलं ही अद्भुत यश व त्यांचे प्रयत्न तुकोबारायांच्या शब्दात सांगायचं झालं तर; "याच साठी केला होता अट्टहास, शेवटचा दिस गोड व्हावा" असे म्हणता येईल पण हे यश शेवटचे नसावे इथून पुढेही असेच यश मिळवत रहावे याच तुमच्या कार्यासाठी शुभेच्छा.

- प्रा केशव राजपुरे, सुरज मडके

 

मूळ पेपर या लिंकवर आहे.

 

 

Video 1

Video 2

Video 3

Video 4

Video 5

 

 

सौरभ पाटील

सौरभ एक मेहनतशील प्रतिभा

दरवर्षी विद्यापीठाच्या पदवीदान समारंभावेळी द्वितीय वर्षात शिकत असणाऱ्या विद्यार्थ्यास त्याच्या शैक्षणिक, कला, क्रीडा, लेखन, वक्तृत्व तसेच समाज कार्य यामधील उल्लेखनीय कामगिरी करता राष्ट्रपती सुवर्णपदक दिले जाते. विद्यार्थ्यांच्या कारकीर्दीत ही प्रतिष्ठित कामगिरी असल्याचे मानले जाते. भौतिकशास्त्र विभागातील एम एस भाग दोन चा वर्गप्रतिनिधी सौरभ संजय पाटील याने यावर्षी यासाठी अर्ज केला होता. अर्जाची छाननी करून त्याच्या नावाची शिफारस केल्यानंतर त्याच्यात दडलेली प्रतिभा लक्षात आली. नंतर त्याची मुलाखत घेण्यात आली आणि शिवाजी विद्यापीठातर्फे दिले जाणारे यावर्षीचे राष्ट्रपती सुवर्णपदक अपेक्षितपणे सौरभला जाहीर झाले. ती अर्थातच योग्य निवड होती. अस्सल प्रतिभेचा हा सन्मान होता. सुरुवातीपासूनच सौरभने शैक्षणिक उत्कृष्टता जपली आहे. प्रतिभावंत ग्रामीण विद्यार्थ्यांसाठी त्याची यशोगाथा एक प्रेरणास्त्रोत ठरेल. तरुणांसाठी ही प्रेरणादायक मशाल असू शकते.

कोल्हापूर जिल्यातील कागल तालुक्यातील कौलगे या खेडेगावातील प्राध्यापक डॉ संजय व संगीता पाटील यांच्या पोटी २१ जानेवारी १९९८ रोजी सौरभ चा जन्म झाला. शिक्षणाचे बाळकडू घरातूनच मिळाले ! पालक जरी शिक्षक असले तरी अशा घरी पाल्यांत प्रतिभेचा विकास होताना आपल्याला क्वचितच आढळतो. पण सौरभ च्या बाबतीत ती प्रतिभा अंतर्भूत असल्याने ती विकसीतच होत गेली.

त्याचे प्राथमिक शिक्षण गावातीलच जीवन शिक्षण विद्यामंदिर कौलगे या प्राथमिक शाळेत झाले. तो नेहमी अव्वल स्थानी राहत असे आणि सर्व परीक्षेत ९० टक्के पेक्षा जास्त गुण मिळवायचा. चौथीच्या शिष्यवृत्ती परीक्षेत त्याला ३०० पैकी तब्बल २८४ गुण मिळाले होते. सहाव्या इयत्तेत असताना भारतीय प्रज्ञाशोध परीक्षेत तो जिल्ह्यात बारावा आला होता. तर सातवीच्या शिष्यवृत्ती परीक्षेत राज्यात पंचविसावा आला होता. गुणवत्ता ही नसानसात ठासून भरलेली होती याचे हे पुरावे होते. ज्या क्षेत्रात पाऊल ठेवायचे तेथे उत्कृष्टता मिळवायची हा ध्यासच जणू त्यांन लहानपणापासून घेतला होता. शिष्यवृत्ती परीक्षेतील यश हे जन्मजात प्रतिभा आणि मेहनती क्षमता असल्याचा पुरावा मानला जातो. या सुरुवातीच्या काळातील परीक्षा पाठांतरावर आधारित वाटत असल्या तरी नंतरच्या काळात त्याने यातील यश आपल्या बौद्धिक क्षमतेमुळे प्राप्त केले होते हे सिद्ध केलं आहे.

त्याचा पुढचा शैक्षणिक प्रवास दऱ्याचे वडगावच्या गुरुकुल विद्यालय व अर्जुननगर येथील मोहनलाल जोशी विद्यालय येथे झाला. त्याचे वक्तृत्व आणि निबंध लेखन कौशल्य या दिवसात बहारास आले. माहित असलेल्या शालेय, तालुका, जिल्हा तसेच विभागीय पातळीवरील जवळ जवळ सर्व स्पर्धांमध्ये त्याने भाग घेतला आणि यशश्री खेचून आणली. शालेय जीवनात त्याने ४० तर महाविद्यालयीन जीवनात ५५ स्पर्धांमध्ये बक्षीसं मिळवली आहेत. वक्तृत्वामध्ये त्याचे विशेष कौशल्य आहे. इतरांची भाषण, अवगत ज्ञान तसेच केलेले विचारमंथन याआधारे तो या स्पर्धांची तयारी करत असे. या स्पर्धांसाठी त्याच्याजवळ भाषणाचे किंवा निबंधाचे लेखी प्रारूप फारच क्वचित असे. उस्फुर्तपणे व्यक्त व्हायची त्याला सवय आहे. नाविन्यपूर्ण विचाराने व्यक्त होणारी तरुण पिढी घडवणे हाच तर आपल्या शैक्षणिक व्यवस्थेचा मुख्य हेतू आहे. मला वाटते त्याच्या बाबतीत हा हेतू साध्य झाला आहे.

माध्यमिक शाळेत असताना दरवर्षी विज्ञान प्रदर्शनात त्याचा सहभाग ठरलेला ! साध्या प्रात्यक्षिकांद्वारे तो तरुणांमधील वैज्ञानिक दृष्टिकोन रुजवून विज्ञान लोकप्रिय करायचा प्रयत्नात असे. म्हणूनच ३८ व्या कोल्हापूर जिल्हास्तरीय विज्ञान प्रदर्शनात त्याच्या प्रयोगास प्रथमांक मिळाला होता. गंगटोक सिक्कीम येथे झालेल्या राष्ट्रीय विज्ञान प्रदर्शनात तो सहभागी झाला होता. त्याच्या जीवनाच्या त्या वळणावर वैज्ञानिकता त्याच्यात रुजली होती.

२०१४ साली दहावीच्या परीक्षेत ९४ टक्के गुण मिळवून त्याने विद्यालयात प्रथम क्रमांक मिळवला आणि परत एकदा आपली गुणवत्ता सिद्ध केली. दहावीच्या गुणांवर त्याने शासनाची राजर्षी शाहू शिष्यवृत्ती मिळवली होती. डॉक्टर किंवा अभियंता होण्याऐवजी शास्त्रज्ञ होण्याचा दृढनिश्चय असल्यामुळे महाविद्यालयीन शिक्षणासाठी त्याने विज्ञान विद्याशाखेत प्रवेश घेतला. तरुणांमध्ये संशोधकता रुजली की ज्ञानाच्या कक्षा रुंदावल्या जातात व त्यांच्यातील चौकसबुद्धी आणि चाणाक्षपणास चालना मिळते. सौरभसाठी हाच अजेंडा समोर होता त्यामुळे त्यांन कुतूहलपूर्वक शिक्षण घेतल. कोल्हापूर येथील विवेकानंद महाविद्यालयातून त्याने ८४ टक्के गुणांसह बारावीच्या परीक्षेत यश संपादन केले. पुढं इतर व्यवसायिक शिक्षणाकडे आकर्षित न होता त्यांन विज्ञान विषयातून पदवी शिक्षण घेण्याचा मानस ठेवला.

त्यानंतरचे पदवी शिक्षण त्याने विवेकानंद महाविद्यालयात राहूनच पूर्ण केले. तो सलग तीन वर्ष गुणवत्ता शिष्यवृत्ती चा मानकरी होता. गुणवत्ताधारक विद्यार्थ्यांसाठी दिल्या जाणाऱ्या केंद्र सरकारच्या डीएसटी इन्स्पायर शिष्यवृत्तीचा देखील तो मानकरी आहे. महाविद्यालयीन जीवनामध्ये वक्तृत्व, वाद-विवाद तसेच युवा महोत्सवानिमित्त आयोजित सर्व स्पर्धांमध्ये आणि अतिरिक्त कार्यक्रमांमध्ये तो सक्रिय सहभाग नोंदवत असे. या कार्यक्रमांमध्ये तो नेहमी विजेत्या संघाचा सदस्य असे. राष्ट्रीय सामाजिक योजना शिबिरात सौरभ सर्वोत्कृष्ट स्वयंसेवक ठरलेला असायचा. तसेच तो मुंबई येथील राज्यस्तरीय लोकसेवा अकादमी, आदर्श युवक तसेच न्यूजपेपर गंगाधरचा सर्वोत्कृष्ट विद्यार्थी आणि सर्च मराठी युट्यूब चॅनेलचा युथ आयकॉन पुरस्कारांचा विजेता देखील आहे.

यादरम्यान खासदार धनंजय महाडिक यांच्या विद्यार्थी संसद मध्ये 'प्रश्न तुमचे प्रश्न मी मांडणार संसदेत' या कार्यक्रमाद्वारे नवी दिल्ली येथे गेलेल्या २६ विद्यार्थ्यांच्या चमूमध्ये देखील त्याची निवड झाली होती. यामुळे त्याला आपली संसद आणि त्याच्या कारभारा विषयी सविस्तर माहिती घेण्याची संधी मिळाली. व या कार्यक्रमात त्याची मा. पंतप्रधान नरेंद्र मोदीजी यांच्या समवेत भेट झाली होती. आपण ज्या समाजातून आलो त्या समाजाचे आपण देणे लागतो या भावनेतून आपल्याला मिळालेल्या शिष्यवृत्तीच्या रकमेतून त्याने गरजू मुलांना आर्थिक मदत करत शैक्षणिक पालकत्व स्वीकारले होते. जर अशी विचारसरणी विद्यार्थीदशेत रुजली असेल तर भविष्यात त्याच्याकडून भरीव समाजकार्य अपेक्षित करायला काय हरकत आहे ?

तो विवेकानंद महाविद्यालयातील वार्षिक स्नेहसंमेलन आणि क्रीडा दिनाच्या निमित्ताने आयोजित केलेल्या स्पर्धांमधील कामगिरीच्या जोरावर अष्टपैलू व्यक्तीमत्वासाठीच्या प्रथम "स्टुडंट ऑफ द इअर" पारितोषिकाचा मानकरी ठरला होता. प्राधान्यक्रम, कठोर परिश्रम, प्रामाणिकपणा व नाविन्यपूर्ण विचार हे त्याच्या यशाचे सूत्र आहे. भौतिकशास्त्र हा विषय जीवनात उपयुक्त अशा विश्लेषणात्मक आणि तर्किक मानसिकतेसाठी उपयोगी पडतो. म्हणून त्यांने बीएससीसाठी भौतिकशास्त्र हा प्रमुख विषय निवडला. बीएससी च्या तिन्ही वर्षात तो ९५ टक्के पेक्षा जास्त गुण मिळवून प्राविण्यासह विद्यापीठात प्रथम आला होता. संशोधन करीयर डोळ्यासमोर ठेवून २०१९ साली त्याने एमएससी भौतिकशास्त्र या विषयास प्रवेश घेतला. इथेही तो प्रगतीपथावर आहे. लॉकडाऊन च्या पार्श्वभूमीवर शक्य होईल तेव्हा प्रकल्पांमध्ये योगदान देत आहे. स्थानिक वर्तमानपत्रात कोरोनाविषयी चार संशोधन लेेख प्रसिद्ध केले तसेच जवळजवळ पन्नास ऑनलाईन कार्यशाळा मध्ये सहभाागी झाला आहे. बऱ्याच आंतरराष्ट्रीय चर्चासत्रात त्याने सहभाग नोंदवला आहे तर काही ठिकाणी शोधनिबंध सादरीकरण देखील केले आहे. त्याने त्या जगाचे अन्वेषण करण्यास सुरवात केली आहे, ज्यामध्ये त्याला आपली कारकीर्द बनवायची आहे.

सौरभने आजवर समाजिक कार्यात देखील भरीव कामगिरी केली आहे. त्याला मिळालेल्या इनस्पायर शिष्यवृत्तीतून त्याने चेतना अपंगमती विद्यालयातील दिपक वडार या विद्यार्थ्यांचे एक वर्षासाठी शैक्षणिक पालकत्व स्वीकारलेले होते. तसेच कुरुकली येथील नंदी बैलावर उदरनिर्वाह करणाऱ्या एका कुटुंबाच्या घराला आग लागली होती व त्यांचे फार मोठे नुकसान झाले होते. सौरभने त्या घरातील सहावीत शिकत असलेल्या मुलीचा सहावी ते दहावी पर्यंतचा शैक्षणिक खर्च उचलला आहे. वृद्धाश्रम, जनजागृती रॅली यात त्याने हिरिरीने भाग घेतला आहे. त्याने कोविडच्या काळात जागतिक आरोग्य संघटनेचा कोविड- १९ चा प्रोग्रॅम पूर्ण केला आहे.

मला भावलेला त्याचे गुण म्हणजे विनय, साधेपणा आणि जतन करण्याची सवय. त्याचे पहिलीपासून आत्तापर्यंतचे सर्व गुणपत्रके, प्रमाणपत्रके, फोटो, सर्व कागदपत्र इतकी छान आणि व्यवस्थित जतन करून ठेवले आहेत की काय बोलता सोय नाही .. 

 

शैक्षणिक प्रवासात स्वत: ला सिद्ध ठेवणे खूप कठीण काम असते. त्याने हे प्रभावीपणे केले आहे. शिक्षणातच नव्हे तर इतर गोष्टीतही त्याने उत्कृष्टता प्राप्त केली आहे. खर्‍या अर्थाने तो अष्टपैलू आहे. ग्रामीण पार्श्वभूमीतून येणार्‍या तरुणांसाठी तो युवा प्रतीक आहे. त्याचे भविष्य उज्ज्वल आहे. मी त्याला जीवनातल्या सर्व यशांची शुभेच्छा देतो.

डॉ केशव यशवंत राजपुरे

 

सौरभ संजय पाटील विशेष मुलाखत

 

शिवाजी विद्यापीठाला नॅकचे अ++ मानांकन

शिवाजी विद्यापीठाच्या अ++ मानांकनाच्या निमित्ताने..

त्या दिवशी ३१ मार्च होता, अर्थातच त्यामुळे खातेवहीतील हिशोबाचा मेळ घालण्यासाठी सर्वांची लगबग चालू होती. दुपारचे अंदाजे २ ची वेळ असावी. त्या रखरखत्या उन्हात एक सुखद बातमी वाऱ्यासारखी पसरली आणि विद्यापीठातील सारा माहोलच बदलला. नॅकने विद्यापीठास ४ पैकी ३.५२ गुणांसह सर्वोच्च अ++ मानांकन जाहीर केलं होतं. ती बातमी कळताच फेसबुक-व्हाट्सएप वर विद्यापीठाचे फोटो अभिमानाने झळकू लागले. विद्यापीठाशी ऋणानुबंध असलेल्या प्रत्येकासाठी हा सोनेरी दिवस होता. निस्वार्थी लोकांच्या त्यागातून काही संस्था मोठ्या होतात आणि त्या संस्थांच्या नावामुळे माणसं नावारूपाला येतात. त्यामुळे यशाच्या शिखरावर पोचलेल्या ‘शिवाजी विद्यापीठ’ या नावाशी जोडलेल्या प्रत्येकाने व्यक्त केलेल्या अभिमानाच्या पवित्र भावना स्वाभाविक होत्या. आपणा सर्वांसाठी हा क्षण म्हणजे कौतुकाने आणि स्वाभिमानाने मिरवण्याचा, उद्देशपूर्तीच्या समाधानाने मनाच्या कुपित चिरंतन जतन करण्याचा म्हटलं तर वावगं ठरू नये! शिक्षण व संशोधन क्षेत्रात विद्यापीठाने केलेल्या सर्वोच्च गुणवत्तेच्या योगदानाचा हा पुरावा आहे.

शिवाजी विद्यापीठ देशातील सर्व अकृषी विद्यापीठांच्या क्रमवारीत द्वितीय क्रमांकावर पोचलं आहे. नॅक मूल्यांकनात शैक्षणिक अभ्यासक्रम, विद्यार्थ्यांना मिळणाऱ्या सुविधा व इतर शैक्षणिक बाबींसोबत संशोधन हा देखील एक निकष असतो. विद्यापीठाच्या विविध अधिविभागांत होणारं दर्जेदार संशोधन व त्या अनुषंगाने मिळालेले निर्देशांक अ++ मानांकनासाठी बहुमोल ठरले आहेत यात तीळमात्र शंका नाही. मानांकन जाहीर झाल्यावर अनेक दिग्गजांच्या लेखण्या तळपल्या. विद्यापीठाची यशोगाथा मांडून अभिनंदन करणारे व विद्यापीठाचा घटक असल्याचा स्वाभिमान व्यक्त करणारे अनेक लेख वाचनात आले. पण बहुतेक लेखांमध्ये ग्रामीण भागात विद्यापीठ स्थापनेच्या इतिहासाची व विस्ताराची पुनरावृत्ती झालेली दिसते. मात्र या अनुषंगाने विद्यापीठाच्या संशोधन प्रणालीवर कुणीच भाष्य केलं नाही. शेतात राबणाऱ्या गरीब कुटुंबातली लेकरं विद्यापीठात येऊन संशोधनासाठी प्रयोगशाळेत अहोरात्र राबतात. विद्यापीठाच्या आजच्या उपलब्धीत भागीदार असलेल्या संशोधनाचा व अनेक संशोधकांच्या कष्टाचा सुगंध सर्वदूर पसरावा हाच या प्रस्तुत लेखाचा उद्देश आहे.

सुरवातीच्या काळात विद्यापीठाच्या दृष्टीने संशोधन हा अधोरेखित मुद्दा नव्हता, पण तरीही काही द्रष्ट्या संशोधकांनी नंतरच्या काळात रुजवलेली संशोधन संस्कृती आज आपले बलस्थान बनली आहे, हे वास्तव आहे. स्कोपस डेटाबेस नुसार शिवाजी विद्यापीठाचा पहिला शोधनिबंध १९६५ साली वनस्पतिशास्त्रातील संशोधनावर ‘डी नाचरविझनशाफन’ (द सायन्स ऑफ नेचर) या मासिकात झाला. १९६५ व १९६६ या दोन वर्षात या विषयावर त्याच मासिकात एकूण ७ शोधनिबंध प्रसिद्ध झाले. त्यानंतरचे दोन शोधनिबंध पदार्थसंशोधनावर ‘ऑस्ट्रेलियन जर्नल ऑफ केमिस्ट्री’ या मासिकात झाले. विद्यापीठ स्थापनेनंतरच्या पहिल्या आठ वर्षात विद्यापीठाच्या खात्यात २० शोधनिबंध होते. त्यावेळची मर्यादित साधने पाहता हा आकडा मोठा होता. विद्यापीठातील संशोधन खऱ्या अर्थाने प्रज्वलित होण्यास जवळपास दहा वर्षे लागली. ऐंशीच्या दशकात भौतिकशास्त्र आणि रसायनशास्त्र या विषयांत संशोधन सुरू झाले. 

 १९७१ साली भौतिकशास्त्र अधिविभागात पदार्थ संशोधन प्रयोगशाळा विकसित झाली व त्यांनी ‘फिलॉसॉफीकल मॅगझीन’ या प्रसिद्ध मासिकात संशोधन प्रसिद्ध केले आणि विद्यापीठातली संशोधनाची दिशाच बदलून गेली. कारण ते संशोधन पूर्णपणे विद्यापीठात विकसित झालेल्या संसाधनांवर आधारित होतं. नॅकने शैक्षणिक कार्यक्रमांबरोबरच संशोधनावर समान भर देण्याच्या सूचना दिल्यानंतर विद्यापीठातील संशोधन वेगाने वाढले.

विद्यापीठाच्या संशोधन लौकिकात प्रत्येक अधिविभागाने आपापल्या परीने मोलाची भर घातली आहे. सुरुवातीच्या काळापासून रसायनशास्त्र, वनस्पतिशास्त्र, प्राणिशास्त्र, गणितशास्त्र, संख्याशास्त्र व जैवरसायनशास्त्र विषयांत महत्त्वाचे मूलभूत संशोधन सुरू आहे पण त्यात भौतिकशास्त्र अधिविभागाचे गुंजभर का होईना जादा योगदान आहे. आज भौतिकशास्त्र विभागात कोट्यवधींच्या संशोधन सुविधा, ते लीलया हाताळणारे संशोधक, त्यांच्या शोधनिबंधांची संख्या, इथे शिकून परदेशात जाऊन नाव मिळवलेले शंभरभर संशोधक हे सगळं दिसतं. यामुळेच विद्यापीठ पदार्थ संशोधन क्षेत्रात अव्वल क्रमांकावर आहे. पण हे एका रात्रीत साध्य झालेलं नाही. गेल्या पाच दशकांतील अविरत प्रयत्नांचा तो परिणाम आहे. विभागाच्या जडणघडणीच्या काळात संशोधन हे स्वखर्चातून व्हायचं. त्यामुळे पूर्णवेळ संशोधन नावाचा प्रकार तेव्हा नव्हता. ९० च्या दशकात विभागात पूर्णवेळ संशोधन रुजलं. यानंतर मटेरियल सायन्स, बायोकेमिस्ट्री, मायक्रोबायोलॉजी, बायोटेक्नॉलॉजी आणि इतर विषयांत विस्तृत संशोधन झाले. विद्यापीठाचे नवनिर्वाचित प्र-कुलगुरू प्रा. डॉ. पी. एस. पाटील हे पूर्णवेळ संशोधकांच्या पहिल्या फळीतील संशोधक! अर्थातच त्या काळात शिष्यवृत्त्या किंवा संशोधन निधी नसायचे. त्यामुळे विद्यापीठाच्या प्रांगणात बसून चार आण्याचे चणे-फुटाणे खाऊन रात्रंदिवस संशोधनात घालवलेल्या काळाच्या आठवणी ते आवडीने सांगतात.  

१९९० नंतर विविध शासकीय संस्थांकडून संशोधन योजना व प्रकल्पातुन मोठे निधी खेचून आणण्यात प्राध्यापकांना यश आले. नंतर सामंजस्य करारांतर्गत परदेशी संस्थांशी आंतरराष्ट्रीय संबंध विकसित केले गेले. त्यातून संशोधन सुविधा वाढत गेल्या आणि त्याचा परिणाम म्हणून सर्वसामान्य व गरीब घरातल्या होतकरू पोरांना संशोधनाची स्वप्नं पडू लागली. पण दर्जेदार संशोधनाच्या स्वप्नपूर्तीचा मार्ग अजूनही सुकर झाला नव्हता. कारण तेव्हा संशोधनासाठी लागणाऱ्या संदर्भांसाठी मुद्रित मासिकांवर अवलंबून राहावं लागे, सर्वच मासिके विद्यापीठाच्या ग्रंथालयात उपलब्ध नसायची. काही मासिकांसाठी पुणे-मुंबई या सारख्या ठिकाणी जावं लागायचं. निधी मिळू लागल्यावर संशोधनाचा दर्जा दिवसेंदिवस वृद्धिंगत होऊ लागला, त्यामुळे नवनवीन तंत्र संशोधनात आणण्यावर भर देणं भाग होतं. एक्सआरडी व एसईएम सारखी तंत्रे वापरुन संशोधन केल्यास संशोधनाचा दर्जा वाढेल ही गोष्ट प्राध्यापकांच्या लक्षात आली, आणि मग या विश्लेषणसाठी विद्यार्थ्यांच्या मुंबई आणि बेंगलोर सारख्या ठिकाणी वाऱ्या चालू झाल्या. 

संशोधनाला समर्पित प्राध्यापकांकडून त्या आधुनिक सुविधा आपल्याकडेच सुरू करण्याचं स्वप्न पहिलं गेलं नसतं तरंच आश्चर्य! विभागात त्यासाठी हालचाली सुरू झाल्या, योग्य दिशेने केलेल्या प्रयत्नांच्या पराकाष्ठेमुळे दिवसागणिक नवनवीन संशोधन तंत्रे येऊ लागली. आज अधिविभागात पीआयएफसी नावाच्या एकाच छताखाली कोट्यवधींची अनेक पृथक्करण उपकरणे उपलब्ध आहेत. बहुतेक विद्यार्थ्यांना पुरेशा शिष्यवृत्त्या उपलब्ध आहेत. त्याचबरोबर परंपरेने मिळालेलं अहोरात्र आणि रात्रंदिवस कार्य करणं त्यांच्या सोबत अजूनही आहे. त्याचंच फळ म्हणून अलीकडेच विद्यापीठातील ज्या नऊ जणांचा जागतिक शीर्ष २% शास्त्रज्ञांच्या यादीत समावेश झाला त्यात भौतिकशास्त्रातल्या ६ प्राध्यापकांचा समावेश आहे. विभागाच्या व पर्यायाने विद्यापीठाच्या दृष्टीने ही बाब भूषणावह आहे.

अधिविभागाच्या कार्यसंस्कृतीत सकारात्मकता, परिश्रमपूर्वक प्रयत्न, तसेच नवनिर्मितीचा ध्यास या गोष्टी शीर्षस्थानी आहेत. त्यामुळे विद्यमान सुविधा वापरुन इथले संशोधक जागतिक पातळीवर ज्ञाननिर्मितीत स्पर्धा करीत आहेत. म्हणूनच इथे तयार झालेले ब्रिलियंट ब्रेन्स जगाच्या कानाकोपऱ्यात शिवाजी विद्यापीठाचं नाव गाजवत आहेत व इथल्या संशोधन संस्कृतीचे राजदूत बनले आहेत. विद्यापीठाच्या संशोधन संस्कृतीवर भाष्य करताना फक्त भौतिकशास्त्र अधिविभागातील संशोधनास अधोरेखित करण्याचा इथे मुळीच हेतु नाही. कारण अशाच प्रकारच्या ऐतिहासिक घडामोडी व यशोगाथा संशोधनात पुढारलेल्या विद्यापीठातील सर्व अधिविभागांच्या आहेत.

विद्यापीठाने मिळवलेल्या यशात सर्वांच्याच योगदानाचा समावेश आहे. नॅनोटेक्नोलॉजी, मटेरियल सायन्स, ग्रीन केमिस्ट्री, व्हीएलएसआय डिझाइन, ड्रग डिझाइन अँड डिलिव्हरी, बायो रेमेडीशन, बायो डायव्हर्सिटी, बायो-प्रॉस्पेटींग, डायनेमिकल सिस्टम, सिमुलेशन अँड मॉडेलिंग, ऑप्टिमायझेशन टेक्निक्स, प्रक्रिया नियंत्रण, इंटरनेट ऑफ थिंग्ज, डेटा मायनिंग, डेटा अ‍ॅनालिटिक्स, ऊर्जा तंत्रज्ञान, अवकाश विज्ञान, कृषी आधारित अर्थशास्त्र, प्रदूषण नियंत्रण, न्यूट्रॅस्यूटिकल फूड्स, भू-माहितीशास्त्र, भाषाशास्त्र, ई-कॉमर्स इत्यादी संशोधनाची प्रमुख क्षेत्रे आहेत. त्यामुळे हे सांघिक यश आहे. विद्यापीठाने मिळवलेले यश आणि संशोधन निर्देशांक टिकवणे म्हणजे जगन्नाथाचा रथ ओढण्यासारखे आहे. तो ओढण्यासाठी कार्यक्षम हातांची गरज असते. आता आपण यश मिळवलंय, पण इथून पुढे मर्यादित मनुष्यबळ व जेष्ठांची सेवानिवृत्ती यासारख्या अग्निदिव्याचा सामना करत यश टिकवण्याचे आव्हान येणाऱ्या पिढीवर असेल, कारण गुणवत्ता मिळवण्याबरोबरच ती टिकवणे खूप अवघड असते. त्यामुळे आपल्या रथाची सर्वच चाकं मजबूत झाली आणि सर्वच हातांनी एकाचवेळी समान प्रयत्न केले तर रथ अजून सहज पुढे जाईल.   

स्थापनेपासून आतापर्यंतचा काळ आपल्यासाठी देशातील प्रस्थापित शैक्षणिक व संशोधन संस्थांच्या बरोबरीने चालून स्वतःला सिद्ध करण्याचा होता. सुदैवानं आता स्वतःला वारंवार सिद्ध करण्याची गरज नाही, कारण आपल्या चालण्याचं रूपांतर काळानुरूप पळण्यात झालंय. एके काळी केवळ पदार्थांच्या पृष्ठभागाची छायाचित्रे मिळवण्यासाठी नागपूरपर्यंत हजारो किलोमीटर प्रवास कराव्या लागणाऱ्या विद्यार्थ्यांसाठी आता मात्र टीईएम, एक्सपीएस, एक्सआरडी, एएफएम, मायक्रो-रमण यासारख्या अत्याधुनिक विश्लेषणात्मक सुविधा विद्यापीठाच्या आवारातच उपलब्ध आहेत. आपण आता इतकं पुढं आलोय की पुन्हा मागे वळून पाहण्याची मुळीच गरज नाही. आता फक्त पुढच्या संधी पाहायच्या.... अ++ मानांकनामुळे आपल्याला निधीची कमतरता भासणार नाही. अनेक योजना आपल्याला सहज मिळणार आहेतच. जवळ तुटपुंजी संसाधने असतानाही आपण राष्ट्रीय स्पर्धेत केव्हाच पुढे गेलोय.

यापूर्वी आपण क्युएस रॅंकींग च्या क्युएस-ब्रिक्स यादीत स्थान मिळवलंय, यावर्षी आपण क्युएस-एशिया यादीतही खूप वरच्या क्रमांकावर आहोत. आता जर अनेक संधी आयत्या चालून आल्या असतील तर याहून मोठी स्वप्ने बघायला काय हरकत आहे? कुणी अतिशयोक्ती म्हटलं तरी चालेल पण आता आपले जगातील नामवंत विद्यापीठांशी स्पर्धा करण्याचे दिवस आले आहेत. देशात अव्वल व्हायचं स्वप्न जुन्या लोकांनी पाहिलं होतं, आपण जागतिक पातळीवर यशस्वी होण्याचं स्वप्न पाहूया.  

विद्यापीठाच्या प्रांगणात पाऊल ठेवताक्षणी प्रेरणा देणाऱ्या शिवछत्रपतींनी अवघ्या मूठभर मावळ्यांना घेऊन स्वराज्य स्थापन केलं होतं. त्यांनी पाऊल ठेवलेल्या मातीचा टिळा लाऊन लढवय्यांनी अटकेपार झेंडा फडकवला होता. मग त्यांच्याच नावाने उभारलेल्या विद्यापीठाने जग जिंकण्याचं ठरवलं तर काय वावगं आहे? विद्यापीठातील संशोधक मावळ्यांनी आधीच तलवारी धार करून मुठी आवळल्या आहेत.... आता फक्त रणशिंगाचे मधुर स्वर कानी यायचे बाकी आहेत.

शब्दांकन: प्रा. केशव राजपुरे, सूरज मडके  
भौतिकशास्त्र अधिविभाग, शिवाजी विद्यापीठ, कोल्हापूर 

Times of India news

 

भौतिकशास्त्राची विलक्षणता

भौतिकशास्त्र हे असे विज्ञान आहे जे वास्तवाचे परिमाण सांगते. हे नैसर्गिक घटनांमधील कार्यकारणभाव शोधणारे शास्त्र आहे. यासाठी प्रामुख्याने पदार्थावरील बल व कार्य यांचा अभ्यास केला जातो. तसेच त्यामुळे होणारी हालचाल, मिळणारी ऊर्जा व गती, तसेच या सर्वांचा आजुबाजुच्या परिस्थितीशी असणारा संबंध देखील अभ्यासला जातो. भौतिकशास्त्रामध्ये वेगवेगळ्या प्रकारचे पदार्थ-उर्जा परस्परसंवाद विज्ञानाच्या मूलभूत शाखा परिभाषित करतात. ऊर्जा अक्षय्यतेच्या नियमानुसार उर्जा निर्माण केली जाऊ शकत नाही किंवा नाहीशी केली जाऊ शकत नाही. उर्जेचे केवळ एक रूप इतर रूपात रूपांतरित करता येते. उष्णता, प्रकाश, विकिरण, ध्वनी, गती आणि विद्युत हे ऊर्जेचे विविध प्रकार आहेत. हे शास्त्र विश्वाच्या सर्वात केंद्रीय प्रश्नांची उत्तरे देण्यास सक्षम आहे.

तसं बघायला गेलं तर भौतिकशास्त्र मुळीच अवघड नाही. पण त्यातील गणित समजत नसल्याने विषयाची क्लिष्टता वाढत जाते. गणित आणि भौतिकशास्त्र हे दोन परस्परपूरक शास्त्र आहेत. भौतिकशास्त्रज्ञांसाठी गणित हे प्रश्नांची उत्तरे देणारे माध्यम अर्थात साधन आहे.. गणितज्ञांसाठी, सापेक्षता आणि क्वांटम थेरी सारख्या सैद्धांतिक संकल्पनांमुळे भौतिकशास्त्र हे नवनवीन साधने विकसित करण्याचे प्रेरणास्रोत ठरते. प्रायोगिक भौतिकीला सैद्धांतिकेशी जोडणारा गणिती पद्धत (मॅथेमॅटिकल मेथोड) हा एक पूल आहे तसेच उच्च-जोखमीच्या मूल्यांकनाचा महत्वपूर्ण घटक आहे.

आधुनिक भौतिकशास्त्र विसाव्या शतकाच्या पूर्वार्धात उदयाला येऊन लोकप्रिय झाले ते प्रामुख्याने अल्बर्ट आइनस्टाइन यांनी केलेल्या सापेक्षता व मॅक्स प्लॅंकने दिलेला पुंजवाद अर्थात क्वांटम भौतिकशास्त्र ! या असाधारण सैध्दांतिक कामगिरीमुळे विश्वनिर्मिती कशी झाली या प्रश्नाचे उत्तर मिळण्यास मदत झाली. आधुनिक भौतिकशास्त्रात नवीन सिद्धांताद्वारे निसर्गाविषयी भाकीत केले जाते. त्यात बरेच मनोरंजक सिद्धांत आहेत. काही सापेक्षतावादासारखे विकसित सिद्धांत आहेत, तर काही विद्यमान सैद्धांतिक चौकटीत केलेले निष्कर्ष आहेत. पण सर्वच खरोखर विचित्र वाटत असले तरी विलक्षण आहेत.

१. तरंग-कण द्वैत (वेव-पार्टिकल ड्यूअलिटी)

पदार्थ एकाचवेळी तरंग (वेव) आणि कण (पार्टिकल) आणि उलट असू शकतो अशी धारणा आहे. तरंग कणाचे आणि कण तरंगाचे गुणधर्म दाखवतो. पुंज भौतिकशास्त्रात (क्वांटम मेकॅनिक्स्) हे सप्रमाण सिद्ध झाले आहे. हे असं कसं? आजूबाजूचे कण तर आपल्याला दिसतात (आणि ते सरळ जाताना दिसतात) मग ते तरंग कसे? तसंच आहे! जेव्हा आपण अतिसूक्ष्म पदार्थाची निरीक्षणे घेतो तेव्हा पदार्थाच्या कण आणि तरंग ह्या दोन्ही अवस्था मानाव्या  लागतात. हे कितीही अविश्वसनीय असलं तरी आपणास गृहीत धरावंच लागतं.

सामान्यपणे आपण कणाला चेंडूप्रमाणे व तरंगाला लाटेप्रमाणे मानतो. कणाला स्वतःची ऊर्जा व संवेग असतो व ते स्थिरही असू शकतात. पुंज भौतिकशास्त्रात अतिशय सूक्ष्म कणांचा अभ्यास केला जातो, त्यामुळे तिथे त्यांना स्थिर न मानता सूक्ष्म हालचालीमुळे तरंगरूप मानलं जातं. त्यामुळे कणतरंगांना तरंगलांबी व वारंवारतेद्वारा परिभाषित केलं जावू शकतं. आपण त्या कणांची कोणत्या प्रकारची निरीक्षणे घेणार आहोत त्यावर त्यांचे कण किंवा तरंग स्वरूप अवलंबून असते. आपल्या निरीक्षणानुरूप ते काहीवेळेस कणाप्रमाणे व काहीवेळेस तरंगाप्रमाणे गृहीत धरावे लागतात. त्यामुळे त्यांचे स्वरूप कण किंवा तरंगापेक्षा जास्त रहस्यमयी आहे.

तरंग-कण द्वैताचे प्रमुख महत्त्व म्हणजे ऊर्जा आणि द्रव्य यांचे सर्व गुणधर्म वेव्ह फंक्शनच्या माध्यमातून स्क्रोडींजरच्या डिफरंशिअल समीकरणाद्वारे पडताळले जाऊ शकतात. वातावरणीय तापमानाला कणांना लहरी स्वरुपात पाहणे अशक्य आहे कारण त्यांची तरंगलांबी नॅनोमीटर मध्ये असते. त्यासाठी आपल्या सुक्षमदर्शकाची पृथक्करण क्षमता वाढविणे आवश्यक आहे. किंवा पदार्थाचे तापमान नॅनोकेल्विन पर्यंत कमी करावे लागेल जेणेकरुन तरंग लांबी वाढेल व आपण लहरी पाहू शकू. याचा उपयोग इलेक्ट्रॉन मायक्रोस्कोपीमध्ये केला जातो, जेथे इलेक्ट्रॉनशी संबंधित लहान तरंगलांबीचा वापर करून लहान वस्तू पाहण्यासाठी वापरला जाऊ शकतो.

२. आइनस्टाईनचा सापेक्षतावादाचा सिद्धांत

आइनस्टाईनने घटना आणि निरीक्षक यांचा सहसंबंध सापेक्षतावादाच्या सिद्धांतातून मांडला आहे. त्यातल्या बहुतेक संकल्पना मनाला पटत नाहीत. उदा. गतीमध्ये पदार्थचं वस्तुमान वाढतं, असं तो सिद्धांत सांगतो. पुढे त्या सिद्धांतात असंही मांडलंय की पदार्थाची गतीच्या दिशेतील लांबी कमी होते. म्हणजे धावणाऱ्या रेल्वेची लांबी कमी व्हायला पाहिजे पण आपल्याला तर आहे तेवढ्याच लांबीची रेल्वे दिसते. तो सिद्धांत प्रकाशवेगाच्या जवळपास वेगाने पळणाऱ्या पदार्थांसाठी आहे. पण सापेक्षता सिद्धांतानुसार कोणत्याही भौतिक वस्तूला प्रकाशाचा वेग गाठणे शक्य नाही.

सापेक्षतेच्या सिद्धांतामध्ये "विशेष सापेक्षता" आणि "व्यापक (सर्वसाधारण) सापेक्षता" असे दोन दृष्टिकोन समाविष्ट आहेत. इलेक्ट्रोडायनॅमिक्स व न्यूटनने मांडलेली यामिकी (मॅकॅनिक्स) यात ताळमेळ बसत नसल्याने आइनस्टाईनने विशेष सापेक्षता सिद्धांत मांडला. सापेक्षतेने तत्त्व आणि प्रकाशाच्या वेगाचे सर्वव्यापकत्व या दोन गृहीतकांवर विशिष्ठ सापेक्षतेचा सिद्धांत आधारित आहे. या सिद्धांतमुळे त्या दोन्ही यामिकीमधील विसंगती दूर झाल्या. या सिद्धांतात गुरुत्वाकर्षण विचारात घेतले जात नाही. 

न्यूटनचे गुरुत्वाकर्षणाचे नियम काळनिरपेक्ष असल्याने विशेष सापेक्षतावादाचा हा सिद्धांत त्यांना लागू होत नाही. त्यामुळे आइनस्टाईनने सापेक्षतेचा व्यापक सिद्धांतही मांडला त्यात गुरुत्वाकर्षणाला बल न मानता परिक्षेत्र मानलं. व्यापक सापेक्षतेत गुरुत्वाकर्षण व निरूढीय संदर्भ चौकट (इनर्शिअल फ्रेम ऑफ रेफेरन्स) विचारात घेतली गेली. विश्व हे अवकाश व काल यांचे एकत्रित अखंडत्व आहे असे मानले गेले. त्यानुसार गुरुत्वाकर्षणाला स्थळ व काळाचे (परिक्षेत्र) गुणधर्म असतात, व वस्तुमानामुळे परीक्षेत्राला वक्रता येते. ताऱ्यांचा जन्म व मृत्यू, कृष्णविवरे आणि ग्रहांची गतिकी यांसारख्या मोठ्या प्रमाणावरच्या खगोलीय घटनांचे विश्लेषण करताना व्यापक सापेक्षता सिद्धांत वापरावा लागतो. 

३. पुंज संभवनीयता आणि मोजमापाची समस्या (क्वांटम प्रॉबॅबिलिटी अँड मेजरमेन्ट प्रॉब्लेम)

पुंज भौतिकशास्त्र जे अंदाज करते ते सर्वसाधारणपणे संभाव्य असतात. मोजमाप म्हणजे अंकीय परिणाम मिळविण्यासाठी भौतिकीय यंत्रणेची चाचणी किंवा इच्छित हालचाल. मोजमापाचा परिणाम काय येऊ शकेल याबद्दल अंदाज बांधण्यासाठी गणितीय साधने विसाव्या शतकात विकसित केली गेली. पुंज भौतिकशास्त्र हे स्क्रोडींजरच्या समिकरणावर आधारित आहे. ते समीकरण कणाची प्रणालीमध्ये असण्याची संभाव्यता सांगते. ती संभव्यता मोजायचा प्रयत्न केल्यास ती बदलते.

पुंज भौतिकशास्त्रात पदार्थाच्या सूक्ष्म अवस्था मोजमापापूर्वी मापनक्षम असतात मात्र मोजमाप घेतल्यानंतर त्यांची स्थिति बदलते. निरीक्षणात वस्तुनिष्ठ सत्यता आहे कि मोजमापाने ती सत्यता वस्तुनिष्ठ केली हीच मापन समस्या आहे. त्या अवस्थेचे वेव फंक्शन मोजमापावेळी संपुष्टात येते. त्यामुळे हा प्रश्न पुंज भौतिकशास्त्रात अजूनही अनुत्तरित आहे.

४. हाईसेनबर्गचे अनिश्चिततेचे तत्त्व

 हाईसेनबर्गने अनिश्चिततेचे तत्त्व मांडले. ह्या तत्त्वानुसार सूक्ष्म कणांच्या भौतिक अवस्था एकाचवेळी अचूकपणे मोजू शकत नाही. उदाहरणार्थ, एखाद्या कणाचे  स्थान अचूकपणे शोधायचे असेल तर त्याचा संवेग (मुमेंटम) अचूकपणे मोजणे अशक्य असते. रूढ भौतिकीमध्ये अशा प्रकारचा निर्बंध अस्तित्वात नाही. एकाचवेळी अचूक स्थिती आणि अचूक वेग (आणि अचूक ऊर्जा व अचूक काळ) या दोन्ही संकल्पनांना  निसर्गात स्थान नाही. हे तत्व लहरी-कण द्वैतनातून उद्भवते. लहरींची हालचाल तीव्र असणाऱ्या ठिकाणी कण सापडण्याची शक्यता असते. महत्त्वाचं म्हणजे मोजण्यातली ही अनिश्चितता आपल्या वैयक्तिक किंवा तांत्रिक त्रुटींमुळे येत नाही, ती निसर्गाचीच मर्यादा आहे, त्याला आपण काय करणार?

आपण आपल्या आजूबाजूच्या दृश्य आकाराच्या वस्तुंची हालचाल प्रकाशात पाहू शकतो. त्या वस्तु आपल्याला दिसतात कारण त्यांचा आकार प्रकाशाच्या तरंगलांबीपेक्षा मोठा असतो. जे सूक्ष्मकण प्रकाशाच्या तरंगलांबीपेक्षा लहान असतात त्यांचे निरीक्षण करण्यासाठी त्यांच्या आकारापेक्षा लहान तरंगलांबीची गरज असते. पण कमी तरंगलांबी असलेले तरंग जास्त शक्तिशाली असतात त्यामुळे निरीक्षणाच्या कारणास्तव असे तरंग अतिसूक्ष्म कणांवर टाकले असता, तरंगांकडून मिळालेल्या संवेगामुळे ते कण अस्तव्यस्त होतात. म्हणूनच आपण आण्विक कणांची स्थिति व संवेग एकत्र मोजू शकत नाही. या तत्त्वाचा उपयोग "गुरुत्वीय तरंग व्यतिकरण मापक" संयंत्रात होतो.

५. पुंज गुंतागुंत व अव्यवस्थितता (क्वांटम एनटॅंगलमेन्ट अँड नॉनलोकॅलिटी)

पुंज भौतिकशास्त्रात कणांची प्रत्येक प्रणाली एकमेकांवर अवलंबून असते. एका कणाची अवस्था दुसऱ्या कोणत्याही (आणि कितीही दूरच्या) कणांच्या अवस्थेशी जोडलेली असते. एकाची अवस्था बदलली की त्याचा थेट दुसऱ्याच्या अवस्थावर परिणाम होतो. एकमेकांवर होणारा हा परिणाम पुंज भौतिकशास्त्राच्या गुणधर्मानुसार होतो व तिथे सापेक्षतावादाच्या नियमांचे उल्लंघनही होत नाही. विश्वात अशा अनंतानंत पदार्थाच्या अवस्था असतात, त्या प्रत्येकाचा प्रत्येकावर प्रभाव असतो म्हणून त्याला गुंतागुंत असं म्हटलं आहे. जेव्हा आपण एका पदार्थाची अवस्था स्क्रोडींजरच्या समिकरणाच्या आधारे मोजायला जातो तेव्हा त्याचा परिणाम दूरस्थ सिस्टमच्या व्यवस्थिततेवर होतो म्हणूनच नॉनलोकॅलिटी म्हणजे अव्यवस्थितता अस्तित्वात येते. जसे आपण मनाने एकमेकांशी जुळलेलो असतो तसे पदार्थाच्या अवस्थाही असतात असं म्हणता येईल.

६. एकत्रित क्षेत्र सिद्धांत (युनिफाइड फील्ड थिअरी)

विश्वातील सर्व प्रकारची बलं एकाच मूलभूत बलाचे वेगवेगळे पैलू आहेत. सर्व प्रकारची बले एकाच क्षेत्राद्वारे मांडता येते त्यास युनिफाइड फील्ड असे म्हणतात. युनिफाइड फील्ड थिअरी (यूएफटी) मुळे मूलभूत बले आणि प्राथमिक कणांना (एलेमेंटरी पार्टीकल) आभासी क्षेत्राच्या स्वरूपात व्यक्त करता येतात. पुंज भौतिकी व आइनस्टाईनचा सापेक्षतावाद यांचा मेळ घालणारा सिद्धांत म्हणून या थियरीची ओळख आहे. या थियरीत क्वांटम ग्रॅविटी, स्ट्रिंग थिअरी, सुपरस्ट्रिंग थिअरी, एम-थिअरी व लूप क्वांटम थिअरी अशा सिद्धांतांचा अंतर्भाव होतो. या सिद्धांतात क्लिष्टता आहे पण ह्याच थियरीने विश्वाची अनेक मोठमोठी कोडी सोडवली आहेत. युनिफाइड फील्ड थिअरी अत्यंत सैद्धांतिक आहे आणि आजपर्यंत इतर बलांसह (विद्युतचुंबकीय, प्रबल आणि दुर्बल अणूकेंद्रीय) गुरुत्वाकर्षण एकत्र करणे शक्य आहे.

७. बिग बॅंग सिद्धान्त (महास्फोट सिद्धान्त)

हा विश्वाच्या उत्पत्तीबद्दलचा असलेला एक सिद्धान्त आहे. त्यानुसार १३.७५ अब्ज वर्षांपूर्वी एका महास्फोटातून बिंदूतून विश्वाची निर्मिती झाली असावी, नंतर विश्व थंड होत गेले आणि काल व अवकाश यांची सुरुवात झाली असावे असे मानले जाते. अजूनही विश्व प्रसरण पावत आहे. अर्थात विश्वाला ताम्रसृती (रेड शिफ्ट) आहे. कदाचित विश्वाची नीलसृती (ब्लु शिफ्ट) होऊन विश्व पुन्हा बिंदुवत होईल असे अनेक वैज्ञानिकांचे म्हणणे आहे. सापेक्षता सिद्धांतात आइनस्टाईनने विश्वाच्या प्रसरण पावत असल्याची शक्यता मांडली होती. जॉर्गेस लेमाईटरने विश्व एका बिंदुतून उत्पन्न झाल्याचे मांडले होते, त्या थिअरीला बिग बॅंग हे नाव फ्रेड हॉयल यांनी दिले. एडविन हबल या शास्त्रज्ञाने १९२९ मध्ये दूरच्या गॅलॅक्सींचा अभ्यास केला व त्या आपल्यापासून दूर जात आहेत असे निरीक्षण मांडले. त्यामुळे बिग बॅंग थिअरीला भक्कम आधार मिळाला. हे सारं विश्व सुरवातीला एका बिंदूत सामावले होते, ही कल्पनाच विचारांच्या पलिकडची आहे.

८. अदृश्य पदार्थ व अदृश्य ऊर्जा (डार्क मॅटर अँड डार्क एनर्जी)

आकाशगंगेच्या आतील कक्षेत फिरणारे तारे बाह्यकक्षेतील ताऱ्यांपेक्षा मंद गतीने फिरतात. हे भौतिकीय नियमात बसत नसल्याने बाह्यकक्षेतील ताऱ्यांच्या हालचालीवर अदृश्य उर्जेद्वारे प्रभाव पाडणाऱ्या अदृश्य वस्तुमानाची संकल्पना मांडली गेली. हे वस्तुमान प्रत्यक्ष दिसत नसल्याने त्याला अदृश्य पदार्थ (डार्क मॅटर) म्हटलं गेलंय. अनेक पुराव्यांनीशी डार्क मॅटरचे अस्तित्व आता सिद्ध झाले आहे. काही निरीक्षणांवरून आता डार्क मॅटरप्रमाणे डार्क एनर्जीदेखील अस्तित्वात आहे असे पुरावे सापडले आहेत. एका अनुमानानुसार विश्वात ७०% डार्क ऊर्जा, २५% डार्क पदार्थ आणि उरलेल्या ५% मध्ये दृश्य विश्व आहे. खरंच अजब आहे ना फिजिक्स, जे दिसत नाही त्याचं अस्तित्वदेखील सिद्ध करता येतं. जर ब्रह्मांडात डार्क मॅटरसह पुरेसे पदार्थ असतील तर प्रत्येक गोष्टींचे एकत्रित गुरुत्वीय आकर्षण हळूहळू विश्वाचा विस्तार थांबवेल व संकुचित व्हायला सुरुवात करेल.

९. पुंज देहभान (क्वांटम कॉनसिअसनेस)

 

मानवी देहभान समजावून घेण्यासाठी पुंज भौतिकशास्त्राचा उपयोग करण्याचा प्रयत्न अनेकांकडून झाला आहे. काहींनी त्यावर अनेक प्रयोगही केलेत. रॉजर पेनरोज सारख्या विख्यात शास्त्रज्ञानेदेखील यावर भरपूर काम केले आहे, त्यावर त्यांचे शाडोज ऑफ माइंड (मनाच्या सावल्या) नावाचं पुस्तकही खूप प्रसिद्ध आहे. आपणास माहीत आहेच की रूढ यामिकी (क्लासिकल मेकॅनिक्स) देहभान समजावून सांगू शकत नाही. पुंज यामिकीनुसार बाह्य जगाशी संवाद साधल्याने (निरीक्षण), विविध प्रणालीत अधिरोपीत असलेल्या वेव्ह फंक्शनचे पतन होते. चैतन्य हे वेव्ह फंक्शनचे अस्तित्व व पतन यादरम्यानची स्थिती आहे. मात्र याबाबत अजूनही सुस्पष्टता नाही. पण क्वांटम एनटॅंगलमेंट आणि सुपरपोजिशन सारख्या संकल्पना मेंदूच्या कार्यामध्ये महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावू शकतात आणि चैतन्य समजावून सांगू शकतात. आपल्या शास्त्रीय उपकरणांच्या असमर्थतेमुळे तसेच निरीक्षणांचे सुयोग्य विश्लेषण करता येत नसल्यामुळे, भौतिक जगाच्या पलीकडे काही अज्ञात अव्यक्त तत्वाशी सामना करावा लागतो हेही सत्य शास्त्रज्ञांनी आता कबुल केलं आहे. पण ते आता ह्या निष्कर्षापर्यंत पोचलेत की आजचं भौतिकशास्त्रातील समज अजून देहभान समजावेल इतकी प्रगल्भ झाली नाही. जगाच्या हालचाली गणितात मांडणारं भौतिकशास्त्र अजून मनाचं गणित मांडायला अपुरं आहे किती हा विरोधाभास?

१०. अँथ्रोपीक तत्त्व

विश्व जसं आहे तसं का आहे? कारण आपण अस्तित्वात आहोत. आपण एका विशिष्ट प्रकारच्या विश्वातच अस्तित्वात असू शकतो असं अँथ्रोपीक सिध्दांत सांगतो. अँथ्रोपीक सिध्दांत हा बऱ्याच सिद्धांतांचा एक समूह आहे जो विश्वाची आमची निरीक्षणे किती सांख्यिकीयदृष्ट्या संभाव्य आहेत हे ठरविण्याचा प्रयत्न करीत आहेत कारण आपण केवळ एका विशिष्ट प्रकारच्या विश्वामध्ये अस्तित्वात येऊ शकू. दुसऱ्या अर्थी, विश्वाचे नियम संवेदनाक्षम जीवनाच्या विकासाशी सुसंगत नसते तर विश्वाचे वैज्ञानिक निरीक्षण देखील शक्य नसते. या तत्त्वानुसार पूर्वीचं विश्व थोडंस वेगळं होतं आणि यापुढचंही वेगळं असेल. आपण ह्या बदलाच्या काळात खूप छोट्या वेळेसाठी अस्तित्वात असतो. हे विवादीत तत्त्व सांगते की सगळे मूलभूत नियम काळानुरूप बदलतात.

घ्या आता ! प्रत्येक गोष्टीला नियम आणि गणित लावून पाहणारं भौतिकशास्त्र पुढच्या काळात वेगळं असेल असं त्यातलंच एक तत्त्व सांगतंय ! पण काळजी नसावी हे बदललेले नियम आणि गणित आपल्या हयातीत येणार नाहीत. अँथ्रोपीक तत्त्वानुसार खूप मोठा काळ लागतो हे सगळं हळूहळू बदलायला.....

'पुंज भौतिकशास्त्र' रेणू आणि अणू आणि त्यांचे घटक — इलेक्ट्रॉन, प्रोटॉन, न्यूट्रॉन तसेच क्वार्क्स आणि ग्लून्स सारखे गूढ कण याचे गुणधर्म वर्णन करते. हे करत असताना काही विलक्षण संकल्पना मांडल्या जातात. जरी आधुनिक भौतिकशास्त्रामध्ये या संकल्पना खूप आव्हानात्मक असल्या तरी त्यांनी विश्वाबद्दलची आपली समजूत वाढविण्यासाठी स्वतःला योग्य सिद्ध केले आहे. या संकल्पना प्रथमदर्शनी जरी विचित्र वाटत असतील तरीही त्या खूपच आश्चर्यकारक आणि महत्त्वपूर्ण आहेत. अजूनही आपल्या आजूबाजूला अशा काही गोष्टी आहेत ज्या योग्य दृष्टीकोनातून समजून घेण्याची आवश्यकता आहे.

- डॉ केशव राजपुरे, सुरज मडके 

(भौतिकशास्त्रातील कल्पनांचे महत्व व विलक्षणपणा सामान्य माणसांमध्ये लोकप्रिय करणे हे प्रस्तुत लेख लिहिण्यामागचे मुख्य उद्दीष्ट आहे. हा लेख तयार करताना सैद्धांतिक भौतिकशास्त्रज्ञ डॉ. मानसिंग टाकळे आणि डॉ. गुरुप्रसाद कदम यांच्याशी केलेली चर्चा फारच उपयुक्त ठरली. याबद्दल आम्ही त्यांचे आभारी आहोत. )

(Refer: https://www.thoughtco.com/interesting-and-weird-physical-ideas-2699073)