Thursday, October 27, 2022

भौतिकशास्त्र जगणारा कलाकार शिक्षक


३१ ऑक्टोबर २०२२ रोजी माझे विभागातील सहकारी डॉक्टर मानसिंग वसंतराव टाकळे हे वयाच्या साठाव्या वर्षी त्यांच्या विभागातील शिक्षकी सेवेतून सेवानिवृत्त होत आहेत. आज २७ ऑक्टोबर रोजी त्यांचा साठावा वाढदिवस ! यानिमित्ताने त्यांच्याविषयी माझ्या भावना विद्यार्थ्यांना प्रेरणादायी ठरतील या उद्देशाने इथं मांडत आहे. 

नम्रता कशी असावी हे जर एखाद्याला बघायचं असेल तर त्यांनी टाकळे सरांच्या व्यक्तिमत्वाकडे बघावं. अतिशय देखणं व्यक्तिमत्व लाभलेले, एक विद्यार्थीप्रिय, निगर्वी आणि आजातशत्रू व्यक्तिमत्व म्हणजे टाकळे सर ! सर म्हणजे भौतिकशास्त्र जगणारा कलाकार शिक्षक ! त्यांना विषयाला वाहून घेतलेल्या दुर्मिळ व्यक्तिमत्वांपैकी एक म्हटलं तर वावगं ठरू नये.

सर मिरजेपासून १० किमी दक्षिणेला असलेल्या म्हैसाळ या गावचे ! त्यांनी आपले प्राथमिक तसेच माध्यमिक शिक्षण कर्मवीर विद्यालय म्हैसाळ, महाराष्ट्र हायस्कूल कोल्हापूर व महाविद्यालयीन शिक्षण न्यू कॉलेज कोल्हापूर येथून पूर्ण केले. १९८७ साली थेरेटिकल फिजिक्स मध्ये त्यांनी शिवाजी विद्यापीठातून एमएससी पूर्ण केली. त्यांचे वडील महाराष्ट्र पोलिसात अधिकारी होते. त्यांना एक भाऊ आणि विवाहित बहीण आहे. जरी ते म्हैसाळ चे असले तरी ते कोल्हापुरातील उत्तरेश्वर पेठेतील आपल्या मामाच्या घरीच घडले. त्यामुळे त्यांच्या व्यंक्तीमत्वात अस्सल कोल्हापुरी बाज आहे.  

सरांनी वैयक्तिक आयुष्यात खूप संघर्ष केला. अस्तित्वाची लढाई जन्मभर लढले. वयाच्या ३६ व्या वर्षी त्यांचं लग्न झालं. जरी ते शिक्षक सेवेत वेळेत रुजू झाले असले तरी ते कायमस्वरूपी शिक्षक होण्यासाठी खूप अवधी जावा लागला. शिक्षकी सेवेतील ३० वर्षाच्या कालावधीतील बराच काळ त्यांनी हंगामी शिक्षक म्हणून सेवा केली. या दरम्यान त्यांनी हायस्कूल, जुनियर कॉलेज, सीनियर कॉलेज, इंजिनिअरिंग कॉलेज आणि सरते शेवटी विद्यापीठामध्ये विद्यार्थ्यांना ज्ञानदानाचे कार्य केलं. शिक्षक म्हणून त्यांनी भोगावती, न्यू कॉलेज कोल्हापूर, बिद्री महाविद्यालय आणि मग शिवाजी विद्यापीठ अशा वेगवेगळ्या ठिकाणी प्रवास केला. यापैकी बराच काळ त्यांनी बिद्री महाविद्यालयात सेवा केली. 

आयुष्यात इतक्या अडचणी येऊन देखील ते नाउमेद झाले नाहीत किंवा जीवन प्रवासातील कोणत्याही वळणावर ते भरकटले नाहीत. प्रतिकूल परिस्थितीत स्वतःला शांत ठेवून त्यांनी नीतिमूल्य आणि माणुसकी याची कायम जपणूक केली. उलट त्यांनी नाती वाढवून ती कायम जतन केली. हे स्नेहबंध वेळोवेळी फोन, समक्ष भेटी आणि स्वतः चित्रीत करून रंगवलेली भेटकार्ड देऊन चिरतरुण ठेवण्याचे काम त्यांनी केलं. ते स्वतः एक उत्कृष्ट कलाकार आहेत. कुठलेही प्रशिक्षण न घेता त्यांनी निरीक्षणातून चित्रकला आपली केली. कलेशी निगडित कोणताही कार्यक्रम त्यांनी निष्कारण चुकवल्याचे त्यांनाही आठवत नसेल. यांच्या मार्गदर्शनातून आणि प्रयत्नातून माझी मोठी कन्या आत्ता आर्किटेक्चर चे शिक्षण घेत आहे.

२००१ दरम्यान सरांची माझी ओळख झाली. तेव्हा ते सौदागर सरांच्या कडे पीएचडी करत होते. आदरणीय पी एस पाटील सर यांचे वर्गमित्र एवढाच त्यांचा मला परिचय होता. त्यांचं बोलणं अतिशय हळुवार आणि पुणेरी पद्धतीच असल्यामुळे मी सुरुवातीला त्यांच्याशी जपून बोलत असे. त्यानंतर त्यांचा मोकळा ढाकळा आणि विनोदी स्वभाव जाणून त्यांच्याशी सलगी वाढली. मी बराच वेळ कम्प्युटर समोर बसे आणि वेगवेगळ्या गोष्टी शिकण्याचा प्रयत्न करे. सरांचं पीएचडी काम देखील कम्प्युटर वर असल्यामुळे आमची आणखी ओळख वाढली. त्यांचे स्पेशलायझेशन थेरेटीकल फिजिक्स, म्हणजे फिजिक्स मधील सगळ्यात कठीण विषय. त्यात त्यांची पीएचडी देखील थेरी मध्ये असल्यामुळे त्यांच्याविषयी सुरुवातीपासूनच आदर. पीएचडी चा विद्यार्थी ते विद्यापीठातील शिक्षक या प्रवासाचा मी साक्षीदार आहे पण त्यांच्या वृत्तीमध्ये तसूभरही बदल झालेला मला आढळला नाही.

सर श्रद्धाळू आहेत आणि नित्य पूजा अर्चा अगदी भक्तिभावाने करतात. त्यांनी आध्यात्मिकता मनापासून जोपासली आहे. याविषयी त्यांची स्वतःची मत आहेत. टाकळे सर मला आध्यात्मिक विचारांचे बरेच व्हिडिओ पाठवत असत. मी ते कधीतरी बघत असे. कोरोना काळामध्ये मी जेव्हा क्वारंटाईन होतो तेव्हा त्यांनी पाठवलेले अध्यात्मिक गुरु जग्गी वासुदेव यांचे मी बरेचशे व्हिडिओ पाहिले आणि त्यांचे विचार आणि भाषण यावर खूप प्रभावीत झालो. त्यानंतर मी सद्गुरूंना अनुकरण करू लागलो ते सरांच्या मार्गदर्शनातून. भौतिकशास्त्रासारखा विषय शिकवत असताना अध्यात्माशी नाळ जोडलेला हा दुर्मिळ शिक्षक आहे.

बोलताना भौतिकशास्त्राची परिभाषा सर सहज वापरतात. उदा. 'तुमची आमची वेव्हफक्शन ओव्हरलैप होतायत म्हणून आपलं जमतं' किंवा 'अमुक एक गोष्ट अशी इव्हॉल्व्ह होते', 'जगताना कमीत कमी फ्रिक्शन व्हावं असं पहावं', 'परटरबेशन फार ठेऊ नयेत' इ. थिअरीचा माणूस उत्तरोत्तर तत्वज्ञानाकडे वळतो असा आपला अनुभव. भौतिकशास्त्रामधील निरीक्षक आणि तत्वज्ञानामधील साक्षीभाव यावर सरांकडून ऐकतांना खूपच नवल वाटतं. सरांकडे दोन्ही गोष्टींची प्रगल्भता आहे आणि ती प्रत्यक्षपणे ते जगतात. एवढं सारं सांगूनही ते त्यांच्या पहाडी शैलीत खळखळून हसत 'सोडून दे फार विचार करु नकोस' असं सहज सांगतात.

त्यांचा सहवास नेहमीच प्रेमळ असतो. त्यांचे सानिध्य नेहमीच खळखळत्या झऱ्यासारखं वाहणारं आहे. त्यात त्यांचे विनोदी चुटके वातावरणातील गंभीरता कधी घालवून टाकतात ते समजत नाही. सर पराकोटीचे प्रामाणिक.. छक्के पंजे त्यांना माहीत नाहीत. त्यांच्या बोलण्यात कुठली गुपित रहस्य नसतात किंवा ते कधी गॉसिप केलेल मला आठवत नाही, अतिशय मोकळ ढाकळ व्यक्तिमत्व आम्ही अनुभवल आहे. ते आमच्या सहकाऱ्यांमध्ये खूप प्रसिद्ध आहेत. त्यांचं कोणाशीही वैर नाही.

कौटुंबिक पार्श्वभूमीवर सुद्धा सरांचं ईतरांशी फार छान जुळतं. त्यांचे स्फूर्तीस्थान त्यांचे मामा कै. उदय पवारसाहेब यांचंदेखील सरांवर पुत्रवत प्रेम होतं आणि त्यांच्या ईच्छेबाहेर सर कधीच वागल्याचं स्मरत नाही. अंथरुणाला खिळलेल्या आईची सुश्रुषा करत ते दैवी काम करत आहेत. त्यांनी आपल्या बंधूना आहे तसा स्वीकारला आहे. सरांच्या अर्धांगिनी सौ. टाकळे वहिनींनी देखील सरांना त्यांच्या जीवन प्रवासात मोलाची साथ हसतमुखाने दिली आहे. त्यांचा उल्लेख करणं अगदी आवश्यकच आहे. सरांबरोबरचं प्रपंचाचं इंटिग्रेशन यशस्वीपणे हाताळण्यात त्यांच महत्वाचं योगदान आहेच.
भौतिकशास्त्र विभागात ज्ञानदानाच्या कार्याव्यतिरिक्त त्यांनी विभागास फार मोलाचे योगदान दिल आहे. इटली येथील थेर्टिकल फिजिक्स च्या इंटरनॅशनल सेंटर मधून विभागास थेरीची कित्येक पुस्तके मिळवून देण्यात त्यांनी स्वतः प्रयत्न केले होते. विभागात आल्यापासून थेरी स्पेशलयझेशन चे ते आधारस्तंभ झाले आहेत. थेरी अर्थात सैद्धांतिक भौतिकशास्त्र हा भौतिकशास्त्राचा कणा मानला जातो. या विषयात मुलांना तयार करणे व या विषयाची गोडी लावणे ही फार मोठी जबाबदारी त्यांनी पेलेली आहे तसेच याच विषयात संशोधन करणारे ते एकमेव आहेत. अगदी सुरुवातीपासूनच त्यांनी नॅक चे समन्वयक म्हणून अतिशय प्रामाणिकपणे जबाबदारी पार पाडली आहे. विभागातील शिक्षक सचिव म्हणून त्यांनी बराच वेळ काम बघितले आहे. आतापर्यंत त्यांचे पन्नास शोधनिबंध प्रकाशित झाले आहेत. त्यांनी सात विद्यार्थ्यांना पीएचडीसाठी मार्गदर्शन केले आहे. डेन्सिटी फंक्शनल थेरी चा वापर करून भौतिकशास्त्रातील आकडेमोड करण्यासाठी त्यांनी मॅथेमॅटिका तसेच क्वांटम एस्प्रेसो व बुराई या सॉफ्टवेअर चे ज्ञान आत्मसात केले आहे. आधुनिक तंत्रज्ञान शिकताना पेन व पेपरची गोडी मात्र त्यांनी सोडली नाही. अंतरंगात मूळचे कलाकार असल्याने की काय पण त्यांचं बोर्ड रायटिंग म्हणजे "फिजिक्स मधील कलेचा"एक उत्तम नमुनाच. त्यांच्या या योगदानाची दखल घेऊन विभागाने देखील सेवानिवृत्तीपूर्वीच रिसर्च प्रोफेसर म्हणून त्यांच्या नावाची शिफारस केली आहे. 

त्यांच्या स्वभाव वैशिष्ट्यपैकी एक म्हणजे ते एक आधार देणारे व्यक्तिमत्व आहे, ते आपली चूक प्रामाणिकपणे कबूल करतात, ते लगेच भावनावश होतात त्यांच्या डोळ्यात टचकन पाणी येतं. मिल्या, मंद्या, पम्या, अन्या आणि सच्या अशी मित्रांना संबोधन वापरून ते कधी दुरवू देत नाहीत. नात्यांची जपणूक त्यांनीच करावी. असे हे उत्कृष्ट व्यक्तिमत्व सेवानिवृत्त होत आहे. नोकरी केल्यानंतर प्रत्येकाच्या आयुष्यात न टाळता येणारा दिवस म्हणजे ‘सेवानिवृत्तीचा. मी तर म्हणेन यानंतर सरांना चुकल्यासारखं न वाटता अगदी मनासारखं काहीतरी करण्याचा काळ आला असे वाटावे. त्यांनी जे जे ठरवलंय ते सगळं करावं. सरांना जे जे हवे ते सारे मिळावे हीच ईश्वरचरणी प्रार्थना करतो आणि सेवानिवृत्तीच्या शुभेच्छा देतो ! सरांना वाढदिवसाच्या खूप खूप शुभेच्छा आणि ईश्वराने त्यांना निरोगी दिर्घाआयुष्य प्रदान करावं हीच अपेक्षा.

- केशव राजपुरे

Saturday, October 22, 2022

जागतिक संशोधकांच्या यादीत सलग तिसऱ्यांदा

जागतिक शीर्ष संशोधकांच्या यादीत प्राध्यापक डॉ केशव राजपुरे यांना सलग तिसऱ्या वर्षीही स्थान 

गेल्या तीन वर्षांपासून अमेरिकेतील स्टॅनफोर्ड विद्यापीठातील अभ्यासकांकडून विविध विषयात संशोधन करणाऱ्या शीर्ष २% संशोधकांची यादी प्रसिद्ध केली जात आहे. यावर्षीच्या यादीत देखील शिवाजी विद्यापीठाच्या भौतिकशास्त्र विभागाचे प्रमुख आणि बावधन-अनपटवाडी (ता. वाई) गावचे सुपुत्र डॉ केशव यशवंत राजपुरे यांनी आपले नाव टिकवले आहे. अभ्यासकांनी जगातल्या जवळपास एक कोटी संशोधकांच्या संशोधन कार्याचा अभ्यास करून त्यातील २ लाख व्यक्तींची ही यादी प्रसिद्ध केली आहे. अत्याधुनिक सुविधा नसताना देखील प्राप्त सुविधांमध्ये जगातील उच्च कोटीच्या प्रयोगशाळांतील संशोधकांच्या पंक्तीत जाऊन बसणे ही फार मोठी उपलब्धी आहे कारण त्यांचे संशोधन जागतिक दर्जाचे व महत्त्वाच्या प्रश्नांचा वेध घेणार आहे. ते मूळतः प्रामाणिक आणि उत्कृष्ट शिक्षक, त्यातच संशोधनातील ही उत्कृष्टता त्यांच्या अष्टपैलू व्यक्तिमत्वाचा पुरावा सादर करते. खेड्यातील अतिशय जिद्दी तरुण प्रतिकूल परिस्थितीतून स्वप्नवत यश मिळवत इथपर्यंत मजल मारतो ही इतरांसाठी खूपच प्रेरणादायी गोष्ट आहे.

संशोधकांची गुणवत्ता ठरवण्यासाठी पारंपारिकपणे त्यांच्या एच-इंडेक्सचा वापर केला जाई. वेगवेगळ्या विषयातील संशोधकांची गुणवत्ता ठरवताना ही पद्धत अपुरी पडे. म्हणून स्टॅनफोर्ड विद्यापीठातील संशोधक जॉन इयोनिदिस व त्यांच्या सहकाऱ्यांनी स्कोपस डेटाबेसमधील माहितीचा उपयोग करत संशोधकांचा कोम्पॉसिट इंडिकेटर काढण्याची पद्धत तयार केली व त्याआधारे ते दरवर्षी शीर्ष २% संशोधकांची यादी प्रसिद्ध करतात. ही यादी वार्षिक शीर्ष २% व सार्वकालिन २% अशा दोन प्रकारात जाहीर केली जाते. गेल्या तीन वर्षांपासून डॉ राजपुरे यांचे नाव दोन्ही प्रकारच्या यादीत सातत्याने येत आहे.
गेल्या पंचवीस वर्षाहून अधिक काळ त्यांनी संशोधनासाठी व्यतीत केला आहे. ते करत असलेल्या नाविन्यपूर्ण संशोधनात खालील क्षेत्रांचा समावेश आहे: विद्युत घट, गॅस सेन्सर, फोटो डिटेक्टर, फोटोकॅटालायसिस, मेमरीस्टर इत्यादींसाठी उपयोगात येणाऱ्या विविध पदार्थांचा अभ्यास. सेमीकंडक्टर व प्रकाश वापरुन पाण्यातील घातक द्रव्यांचे विघटन करणारे फोटोकॅटालायसिस हे त्यांचे विशेष आवडीचे संशोधन क्षेत्र असून या विषयात त्यांनी मोठे संशोधन करून वेळोवेळी ते आंतरराष्ट्रीय नियतकालिकात प्रसिद्ध केले आहे. याशिवाय त्यांनी विशेष फोटोकॅटालायटीक पदार्थांचे पेटंट देखील मिळवले आहेत, यावरून त्यांच्या संशोधनाची नविण्यपूर्णता व सामाजिक उपयोजकता दिसून येते. आजपर्यंत त्यांच्या मार्गदर्शनाखाली १५ विद्यार्थ्यांनी पीएचडी व दोघांनी एमफीलचे संशोधन पूर्ण केले असून सध्या आठजण पीएचडी करीत आहेत. त्यांनी शैक्षणिक व संशोधन कार्यासोबतच विद्यापीठातील अभ्यासमंडळ चेअरमन, अधिविभागप्रमुख, समन्वयक वगैरे अनेक महत्त्वाच्या पदांची जबाबदारी पार पाडली आहे. युसिक-सीएफसीचे प्रमुख असताना त्यांनी अनेक संशोधन सुविधा विद्यापीठात उपलब्ध केल्या. त्या सुविधांचा उपयोग विद्यापीठातील संशोधनाची गुणवत्ता वाढण्यास होत आहे.

सध्या भौतिकशास्त्र अधिविभागात प्रमुख म्हणून कार्यरत असताना विविध संशोधन सुविधा निर्माण करण्यावर त्यांचा भर असून त्यासाठी ते प्रयत्नशील आहेत. त्यांच्या तालमीत तयार झालेले या विभागातील १५० हून अधिक विद्यार्थी युरोप, अमेरिका, जपान तसेच दक्षिण कोरिया सारख्या देशांत प्रतिष्ठित फेलोशिपवर संशोधन करत आहेत. संशोधनातील महत्त्वाकांक्षेच्या बळावर त्यांनी आजवर भरपूर गोष्टी मिळवल्या. केंद्र सरकारच्या विविध योजनांमधून निधी मिळवून त्यांनी दर्जेदार संशोधन तर केलंच सोबत त्यातून अनेक वैज्ञानिक उपकरणेही आणली. त्यांच्या प्रत्येक विद्यार्थाचे संशोधन विषय पाहिल्यास त्यात नविण्यापूर्णता जाणवते. शोधनिबंधात नुसते पदार्थांचे गुणधर्म मांडण्याऐवजी त्यात पदार्थांच्या विशिष्ट गुणधर्मामागील विज्ञान उलघडण्यात त्यांचा भर असतो. म्हणूनच त्यांच्या जवळपास २०० शोधनिबंधांना नऊ हजार पेक्षा जास्त उद्धरणे (सायटेशन्स) मिळाली आहेत. 

राज्यातील इतर विद्यापीठातील संशोधकांच्या क्रमवारीच्या तुलनेत डॉ राजपूरे यांचे नाव अगदी वरती आहे. ज्ञान म्हणजे कृतीतील माहिती यावर त्यांचा विश्वास आहे आणि ज्ञानी पिढी घडविण्यासाठी ते नेहमी आपल्या स्तरावर सर्वोत्तम प्रयत्न करतात. हे मिळालेलं मानांकन ते त्यांचे आई-वडील, कुटुंबीय, विद्यार्थी, मित्रपरिवार, सकळ पंचक्रोशी ह्या सर्वांच्या वेळोवेळी मिळालेल्या सहकार्य, पाठींबा आणि सदिच्छांचा परिपाक आहे अशी त्यांची धारणा आहे. हि गोष्ट तरुण पिढीला त्यांच्यातील सर्वोत्कृष्टता शोधण्यासाठी आणि ज्ञान निर्मिती प्रक्रियेत सक्रिय रित्या सहभागी होण्यासाठी नक्कीच प्रेरित करेल. अशा मानांकनामुळे संशोधनाचा दर्जा खूपच प्रमाणात सुधारला आहे. महत्त्वाचे म्हणजे ग्रामीण भागातील कलागुणांना हे सर्व आपल्या आवाक्यात असल्याचा विश्वास मिळतो.

शब्दांकन - डॉ सुरज मडके
मोबाइल - 8208283069

Sunday, October 16, 2022

शिवाजी विद्यापीठाचे दहा प्राध्यापक जागतिक दोन टक्के शास्त्रज्ञांच्या यादीत

अमेरिकेतील जगप्रसिद्ध स्टॅनफर्ड विद्यापीठाने प्रसिद्ध केलेल्या जागतिक दोन टक्के प्रतिभावान शास्त्रज्ञांच्या यादीत शिवाजी विद्यापीठातील एकूण १० प्राध्यापकांचा समावेश झाला आहे. संशोधकांचे शोध निबंधांची संख्या, सायटेशन, एच निर्देशांक, सहलेखकत्व, भूमिका तसेच स्वत:ची सायटेशन यां सर्वांचा सारासार विचार करून सर्वसमावेशक एक संयुक्त निर्देशांक काढून ही क्रमवारी प्रसिद्ध केली आहे. गेले तीन वर्षे सातत्याने या यादीत विद्यापीठातील प्राध्यापकांनी स्थान टिकवले आहे. यामध्ये प्रामुख्याने प्र-कुलगुरू प्रा. पी.एस. पाटील, प्रा. के.वाय. राजपुरे आणि डॉ. ए.व्ही. मोहोळकर (भौतिकशास्त्र), प्रा. जे.पी. जाधव (जीवरसायनशास्त्र), प्रा के.एम. गरडकर (रसायनशास्त्र), डॉ. टि.डी. डोंगळे, डॉ. एच.एम. यादव आणि डॉ. एस.व्ही. ओतारी (नॅनोविज्ञान) तसेच निवृत्त प्रा ए.व्ही. राव व प्रा. एस.पी. गोविंदवार यांचा समावेश आहे. ही क्रमवारी संपूर्ण कारकिर्दीतील व गेल्या वर्षाच्या कामगिरीवर आधारित अशा दोन गटामध्ये जाहीर केली असून कारकिर्दीतील गटात प्रा पाटील, प्रा, राव, प्रा गोविंदवार व प्रा राजपुरे यांचा समावेश आहे.
दर्जेदार संशोधनामुळे विद्यापीठातील मटेरियल्स सायन्स क्षेत्रात काम करणाऱ्या प्राध्यापकांनी सलग तीन वर्षे या यादीत आपली नावे कायम ठेवली आहेत. शिवाजी विद्यापीठ मटेरियल्स सायन्स संशोधनात भारतात अग्रेसर असून हे मानांकन म्हणजे त्यांच्या या क्षेत्रातील संशोधनातील गुणवत्तापूर्ण योगदानाची पोहोच पावती आहे. ही विद्यापीठाच्या दृष्टीने अतिशय भूषणावह बाब आहे. त्यामुळे ग्रामीण विद्यापीठातही उत्कृष्ट संशोधन करण्यासाठी तरुण पिढीमध्ये आवश्यक विश्वास निर्माण होईल. तसेच या यादीत आपले नाव यावे म्हणून इतरही प्राध्यापक कसोसीने प्रयत्नशील राहतील आणि त्यायोगे विद्यापीठाचे जागतिक मानांकन सुधारणयास मदत होईल. विद्यापीठाचे कुलगुरू प्रा डि टी शिर्के यांनी या सर्वांच्या विशेष प्रयत्नांचे कौतुक करून विद्यापीठाच्या वतीने अभिनंदन केले.
________________________________________
या क्रमवारीत भौतिकशास्त्र विभागाचे ४ शिक्षक आणि २५ माजी विद्यार्थी: शिवाजी विद्यापीठातील दर्जेदार संशोधन विभागाने केले अधोरेखित 

एल्सव्हियरने अलीकडे जगभरातील दोन टक्के शीर्ष शास्त्रज्ञांचा समावेश असलेली "प्रमाणीकृत साइटेशन्स निर्देशांकाचे अद्यावत विज्ञान व्यापी लेखक डेटाबेस" जागतिक क्रमवारी प्रसिद्ध केली आहे. यामध्ये सर्व विज्ञान विषयांत मिळून जगभरातील एक कोटी संशोधक विचारात घेतले होते व त्यातील २% म्हणजे जवळ जवळ २ लाख इतके लेखक त्यांच्या निर्देशांकाच्या उतरत्या क्रमाने डिओआय असलेल्या एका संशोधन पत्रिकेत प्रसिद्ध केले आहेत. गेले तीन वर्षे ही क्रमवारी प्रसिद्ध होत आहे. २०२२ च्या २% संशोधक डेटाबेसमध्ये शिवाजी विद्यापीठाच्या भौतिकशास्त्र विभागाचे चार शिक्षक आणि तब्बल २५ माजी विद्यार्थी झळकले आहेत. त्यापैकी बहुतेकजण परदेशात पोस्ट डॉक्टरेट करत आहेत. ही विभागाच्या आणि विद्यापीठाच्या दृष्टीने अगदी भूषणावह बाब आहे. आम्ही जागतिक दर्जाचे संशोधन करत आहोत याचा हा दाखलाच आहे. हे यश एका रात्रीत मिळालेले नसून विद्यापीठ प्रशासनाचे सहकार्य तसेच आजीमाजी प्राध्यापक आणि विद्यार्थ्यांनी केलेल्या सातत्यपूर्ण आणि प्रामाणिक प्रयत्नांचे फलित आहे.

संशोधनाची गुणवत्ता चिन्हांकित करण्यासाठी सायटेशनवर आधारित काढलेला निर्देशांक मोठ्या प्रमाणावर वापर केला जातो. शोधनिबंधांची संख्या, तसेच त्याला मिळालेल्या साइटेशन्स वरून काढला जाणारा एच निर्देशांक मोजणीत एकरूपता नसते व त्याबद्दल काही मतमतांतरे आहेत. त्यामुळे त्याला सर्वमान्यता नव्हती. म्हणून स्टॅनफोर्ड विद्यापीठाच्या पुढाकाराने सायटेशन, एच निर्देशांक, सहलेखकत्व, लेखकाची नेमकी भूमिका तसेच स्वत:ची सायटेशन यां सर्वांचा सारासार विचार करून सर्वसमावेशक आणि सर्वमान्य एक संयुक्त सूचक (सी स्कोर) निर्देशांक काढून ही क्रमवारी प्रसिद्ध केली. ही प्रणाली आयसीएसआर लॅब द्वारे एल्सेव्हियरने प्रदान केलेल्या स्कॉपस डेटाचा वापर करते. दरवर्षी ही प्रमाणित क्रमवारी जाहीर होत असते. या रँकिंगमुळे केवळ एका विषयांमधीलच नव्हे तर सर्व विषयांमधील गुणवत्तेची तुलना करणे शक्य झाले आहे. शीर्ष २% शास्त्रज्ञांच्या यादीत स्थान मिळवणे हीच एक मोठी उपलब्धी असते. गेल्या तीन वर्षात त्या यादीत आम्ही आमचं स्थान टिकवून ठेवले आहे. हि गोष्ट तरुण पिढीला त्यांच्यातील सर्वोत्कृष्टता शोधण्यासाठी आणि ज्ञान निर्मिती प्रक्रियेत सक्रिय रित्या सहभागी होण्यासाठी नक्कीच प्रेरित करेल.

पदार्थविज्ञान अधिविभागातील सुरवातीचं संशोधन शैक्षणिक कार्याचा भाग म्हणून केलं गेलं असलं तरी काळानुरून त्यात आधुनिकता आली आहे. आताचे संशोधन सामाजिक गरजा अधिक कार्यक्षमतेने भागवतील या दृष्टीने केले जात आहे. हल्ली इथली संशोधन प्रेरणा नॅनोमटेरियल्सवर केंद्रीभूत आहे. अधिविभागात सध्या मटेरियल्स सायन्स च्या एरोजेल, नॅनो-प्रतिजैविके, सेन्सर, सुपर कॅपॅसिटर, मायक्रोवेव्ह-शोषक, सौर उत्प्रेरके, मेमरी, घन चुंबकीय शीतलता, जलापकर्षी थर, अतिनील किरणे शोधक आदि विविध प्रगत क्षेत्रात महत्त्वपूर्ण संशोधन चालू आहे. आतापर्यंत सुमारे ४०० विद्यार्थी पीएचडी झाले आहेत तर विभागाचे संशोधन २५०० पेक्षा जास्त शोधनिबंधातून प्रकाशित झाले आहे. अधिविभागाला वित्तीय संस्थांकडून जवळजवळ २६ कोटी रुपये इतके अनुदान प्राप्त केले आहे. या अनुदानातून पीआयएफसी सारखे अद्वितीयसंशोधन सुविधा केंद्र निर्माण झाले आहे. आतापर्यंत या विभागातील १५० हून अधिक विद्यार्थ्यांनी युरोप, अमेरिका, जपान तसेच दक्षिण कोरिया सारख्या देशांत पोस्ट डॉक संशोधन केले आहे आणि काहीजण अद्यापही प्रतिष्ठित फेलोशिपवर कार्यरत आहेत. या संशोधन पायाभूत सुविधा आणि नामवंत संस्थांच्या सहकार्यामुळे या विभागाच्या संशोधनाचा दर्जा निश्चितच सुधारला आहे. विद्यार्थी त्यांचे संशोधन उच्च प्रभाव-घटक जर्नल्समध्ये प्रकाशित करण्यास प्राधान्य देतात. विद्यापीठाने मटेरियल्स सायन्स संशोधनात अव्वल स्थान मिळवले आहे त्यात भौतिकशास्त्र विषयाचा सिंहाचा वाटा आहे.

विद्यार्थी हळूहळू पोस्ट-डॉक्टरेट काम करण्यासाठी परदेशी लॅबमध्ये गेले आणि मानव-दुवा विकसित झाला. तीथल्या संशोधनाचा दर्जा, सुविधा यांमुळे त्यांच्या कल्पनांना वाव मिळाला आणि नवनवीन संशोधन उपक्रम आणि उत्तरे शोध मोहीम सुरू झाली. जर आपण तीन दशकांपूर्वीची या विभागाची संशोधन संस्कृती व संशोधनाच्या विषयावर आत्ताच्या विषयांशी तुलना केली तर त्यात संशोधन निर्देशांकावर आधारित युजीसी तसेच डीएसटी ने विभागीय संशोधन प्रकल्पांसाठी मोठ्या निधीसाठी हा विभाग निवडला तोपर्यंत आमूलाग्र बदल झालेला दिसून येतो. चांगल्या दर्जाचे संशोधन करण्यासाठी विद्यापीठातील मूलभूत पायाभूत सुविधा सुधारल्या. मग शिक्षकांनी त्यांच्या दडलेल्या कल्पनांचा शोध घेण्याचा प्रयत्न केला. हल्ली विद्यार्थी ५ किंवा १० नव्हे तर तब्बल १५ इम्पॅक्ट फॅक्टर असलेल्या जर्नल मध्ये पेपर प्रकाशित करण्याचा ध्यास ठेवून आहेत. यामुळे संशोधनाचा दर्जा अधिक प्रमाणात सुधारला आहे. या नावे याच गोष्टीचे परीपाक आहेत असे मला वाटते.

हे रँकिंग दोन गटांमध्ये केले आहे: एक करिअरच्या कामगिरीवर आणि दुसरे गेल्या वर्षीच्या कामगिरीवर. करिअर परफॉर्मन्स डेटाबेसमध्ये खालील संशोधकांनी स्थान मिळवले आहे: शिवाजी विद्यापीठाचे प्र कुलगुरू पी.एस. पाटील, निवृत्त शिक्षक ए. व्यंकटेश्वरा राव आणि सी.डी. लोखंडे, अधिविभागप्रमुख के.वाय. राजपुरे, आर.एस. माने, बी.आर. संकपाळ, दिपक डुबल आणि संभाजी एस.शिंदे. मागील वर्षाच्या कामगिरीच्या डेटाबेसमध्ये खालील लोकांनी स्थान मिळवले आहे: पी.एस. पाटील, के.वाय. राजपुरे, ए. व्ही. मोहोळकर, आर.एस. माने, बी.आर. संकपाळ, आर.एस. देवण, व्ही.एल. मथे, एच.एम. पठाण, दिपक डुबल, एस.एम. पवार, आर.जे. देवकते, आर.आर.साळुंखे, वाय.एम. हुंगे, एस.एस.माळी, आर.सी. कांबळे, एस.एस.लठ्ठे, एस.एस.शिंदे, एन.आर. चोडणकर, एस.जे. पाटील, एस.के. शिंदे, अकबर आय. इनामदार, गिरीश गुंड, आर.सी. पवार, उमाकांत एम. पाटील, ए.डी. जगदाळे आणि एम.पी. उर्यवंशी. याद्वारे या संशोधकांनी एसएच पवार, बीके चौगुले, सीडी लोखंडे, सीएच भोसले, एव्ही राव आणि व्हीआर पुरी यांच्या संशोधनाचा वारसा अधिक परिणामकारकरीत्या पुढे चालवला आहे.

अशा प्रकारच्या मानांकनामुळे लोकांना त्यांच्या संशोधनाचे मोल आहे असे हे पटते. संस्थेची राष्ट्रीय तसेच आंतरराष्ट्रीय पातळीवरील प्रतिष्ठा देखील सुधारते. अतिशय महत्त्वाचे म्हणजे ग्रामीण भागातील कलागुणांना हे सर्व आपल्या आवाक्यात असल्याचा विश्वास मिळतो.

अनिकेतच्या लेखणीतून आदरणीय गुरुवर्य डॉ. केशव राजपूरे सर

यशवंत डॉ केशव ( एक जिद्दी, अष्टपैलू आणि आदर्श व्यक्तिमत्व ) एका मातीचे अनेक रंग असतात एका विचाराचे अनेक विचार असतात एका बिंबाची अन...