हुतात्मा अनिकेत मोळे

 

हुतात्मा अनिकेत मोळे यांस प्रथम पुण्यस्मरण दिनी विनम्र अभिवादन !!

(२८ ऑगस्ट २०२०)

सैनिक ... भारतमातेचे शूर सुपुत्र!! ...देशाच्या रक्षणासाठी सातत्याने तेजत असणारा दिवा म्हणजे सैनिक!! आपल्या जीवाची बाजी लावून देशाच्या रक्षणासाठी सदैव तत्पर असणारी आपल्या देशाची शान म्हणजे सैनिक!! आपल्या समाजात सैनिकांप्रती सदैव आस्था असली पाहिजे, कारण सैनिक हे कोणत्याही नात्यात न गुरफटता आपल्या आई -वडिलांना ,पत्नी व मुलांना सोडून मातृभूमीच्या रक्षणासाठी सीमेवर लढत असतात. आपल्या देशावर आलेल्या कोणत्याही परकीय आक्रमणाची किंवा त्याच्या भीतीची झळ सर्वसामान्य माणसाला न लागू देता आपले सैनिक दिवस -रात्र भारतमातेच्या रक्षणासाठी सीमेवर खंबीरपणे पहारा देत असतात आणि वेळ पडली तर स्वतःच्या प्राणांची आहुती देऊन शाहिद होतात व आपला प्राण आपल्या मातृभूमीला अर्पण करतात. तर अशा सर्व सैनिकांना व शाहिद जवानांना जयहिंद फाऊंडेशनकडुनत विनम्र अभिवादन!!

आज २८ ऑगस्ट २०२०, शहीद कु.अनिकेत सुभाष मोळे यांचे आज प्रथम पुण्यस्मरण. १२ मे १९९७ रोजी कोल्हापूर जिल्ह्यातील घरपण ता. पन्हाळा या छोट्याश्या खेड्यात एका शेतकरी कुटुंबामध्ये शहीद कु.अनिकेत सुभाष मोळे यांचा जन्म झाला. त्यांनी त्यांचे शालेय शिक्षण रामचंद्र पवार हायस्कुल,परखंदळे व महाविद्यालयीन शिक्षण विठ्ठल पाटील महाविद्यालय, कळे ता. पन्हाळा येथून पूर्ण केले. शालेय जीवनामध्ये ते कुस्ती मध्ये निपुण होते व आपल्या देशाच्या सेवेसाठी काहीतरी करून दाखवण्याची जिद्द ठेऊन त्यांनी त्यांचे मोठे बंधू (फौजी पवन सुभाष मोळे) यांच्या पावलावर पाऊल टाकले.

महाविद्यालयीन शिक्षण घेतानाच बी. एस्सी. भाग -१ ला असताना सन मार्च २०१६ ला त्यांची सैन्यामध्ये निवड झाली आणि ते युनिट २५ मराठा मध्ये शिपाई या पदावर बेळगाव येथे रुजू झाले. तेथून त्यांचे प्रशिक्षण पूर्ण झाल्याननंतर ते पंजाब येथे ६ महिने देशसेवेचे कार्य केले. त्यांनतर त्यांनी टेंगा (अरुणाचल प्रदेश) येथे एक वर्ष सेवेचा कार्यकाळ पूर्ण केला. कमी कालावधीत ट्रेनर या पदापर्यंत पोहोचल्याबद्दल १५ ऑगस्ट २०१९ रोजी त्यांना पुरस्कार सुद्धा मिळाला होता . दरम्यान ते सेवाबढतीच्या शारीरिक परीक्षेसाठी मराठा लाईट इन्फन्ट्री, बेळगाव येथे आले व तेथे २ महिने सर्व आणि प्रशिक्षण पूर्ण केले. दोरीवरून चढणे व उतरने हा एक प्रशिक्षणाचा भाग होता व त्याचाच सराव करत असताना ते एकदम बेशुद्ध पडले. त्यांनतर त्यांना बेळगाव येथील मिलिटरी हॉस्पिटल मध्ये दाखल करण्यात आले पण दुर्दैवाने त्यांना २८ ऑगस्ट २०१९ रोजी वीरमरण आले.

त्यांच्या पश्चात त्यांचे वडील श्री. सुभाष गणपती मोळे, आई सौ. आनंदी सुभाष मोळे आणि मोठे बंधू श्री. पवन सुभाष मोळे असा परिवार आहे . त्यांचे बंधू सुद्धा भारतीय सैन्यामध्ये सेवा बजावत आहेत. धन्य ते माय -बाप ज्यांनी आपली दोन्ही लेकरं भारतमातेच्या रक्षणासाठी सैन्यामध्ये पाठवली व त्यातील एक मुलगा भारमातेच्या चरणी अर्पण केला.

शहीद अनिकेत यांनी आपल्या मातृभूमी साठीचे कर्तव्य बजावत असताना आपल्या प्राणाचे बलिदान दिले. याची दखल जयहिंद फाउंडेशनने घेतली असून मे २०२० मध्ये आयोजित केलेल्या पण कोरोना संकटामुळे होऊ न शकलेल्या पुणे येथील कार्यक्रमात या कुटुंबाचे सांत्वनपर आदरसन्मान करणार होतोच. आता ही गोष्ट आपण पुढे होणाऱ्या कार्यक्रमात करणार आहोत. दरम्यान, अनिकेतचे वडील वीरपिता सुभाष मोळे आणि बंधू फौजी पवन मोळे यांच्याशी वार्तालापात काही गोष्टी समजल्या. युनायटेड इंडिया इन्शुरन्स कंपनी कडून येऊ घातलेली विम्याची रक्कम दुर्दैवाने कंपनीने नाकारली आहे. त्याविरोधात त्यांनी न्यायालयात दाद मागितली आहे आणि फाउंडेशन त्यांना या कामी संपूर्ण मदत आणि मार्गदर्शन करत आहे.

दुसरी गोष्ट म्हणजे; ग्रामपंचायत घरपण यांनी शहीद अनिकेत यांच्या स्मृतिप्रीत्यर्थ गावच्या प्रवेशद्वारावर अनिकेतच्या नावची स्वागत कमान करायचे ठरवले होते. याबाबतचा योग्य ठराव ग्रामपंचायतीमध्ये करून प्रत्यक्ष कामास सुरुवात केल्यानंतर कमान बांधकामा जवळच राहणाऱ्या मालकाने यास हरकत घेतली होती. या संबंधितची आवश्यक मान्यता जिल्हाधिकारी कार्यालय कोल्हापूर यांच्याकडे प्रलंबित आहे. याही गोष्टीचा पाठपुरावा फाऊंडेशन शहीद कुटुंबांच्यासह करत आहे. ज्या जवानाने देशासाठी आपला प्राण दिला त्या जवानाच्या स्मृतिप्रीत्यर्थ बांधण्यात येणाऱ्या स्वागत कमानीस विरोध व्हावा ही गोष्ट फार दुर्दैवी आहे. शेवटी या गोष्टीमुळे नाराज होऊन आपल्या राहत्या घराच्या बाजूसच वीर पिता सुभाष मोळे यांनी शहीद अनिकेत चे शहीद स्मारक उभारण्याचा निश्चय केला आहे. येत्या दोन महिन्यांमध्ये हे काम पूर्ण करण्याचा त्यांचा मानस आहे. जयहिंद फाउंडेशन वारंवार वीरपिता सुभाष मोळे यांच्या संपर्कात राहून त्यांना आवश्यक मार्गदर्शन आणि वरील गोष्टींचा पाठपुरावा करण्यासाठी मदत करत आहे.

तरी या प्रथम पुण्यस्मरण दिनी शहीद कु. अनिकेत सुभाष मोळे यांना जयहिंद फाऊंडेशनशनकडुन विनम्र अभिवादन!!

जयहिंद फाऊंडेशन (सैनिक हो तुमच्यासाठी)

#जयहिंद #जयहिंदफाऊंडेशन #सैनिकहोतुमच्यासाठी
#JAIHIND #JaihindFoundation 

Read at FB

भैरवनाथ देवस्थान बावधन

भैरवनाथ मंदिर बावधन

भारत हा संस्कृतीप्रधान देश असून वैदिक काळापासून अध्यात्माबद्दल श्रद्धा बाळगून आहे. पाशिमात्य लोक भौतिकवादाला प्राधान्य देतात. जगाची निर्मिती करणारी परमेश्वर ही प्रचंड शक्ती असून या दिव्य शक्तीची पूजा केली पाहिजे अशी बहूतांची धारणा आहे. देव-दानव, सत्य-असत्य, पाप-पुण्य, खरे-खोटे या कल्पना आध्यात्मवादाच्या मूळ आहेत. वैदिक काळात लोकांनी पंचमहाभूतांसारखी दैवते निर्माण केली व त्यांना संतुष्ट करण्याच्या पध्दती ठरवून घेतल्या. तेव्हा लोक सूर्य, नाग, वरुण, नदी, इंद्र, अग्नी, वायू इत्यादी देवतांची उपासना करत. कालांतराने मानवाचे कल्याण करणारे ब्रम्हा, विष्णू, महेश अर्थात शिव, राम, कृष्ण इत्यादी अवतारी पुरुष ही दैवते म्हणून मानली जावू लागली. अद्यापही भाविक जीवन कल्याणासाठी या देवतांची मनोभावे  उपासना करताना दिसत आहेत.

भारतीय संस्कृतीत हिंदू लोक एकच देव आहे असे मानतात. गॉड इज वन या कल्पनेप्रमाणे हिंदू धर्मीयांचा महादेव किंवा शंकर हा आदी देव आहे. सृष्टीतील निर्मिती आणि लय यामधील ताळमेळ साधण्याचे काम महादेव या संकल्पनेचे मूळ आहे. त्याचे वस्तीस्थान हिमालयात बद्रीनाथ या ठिकाणी आहे अशी धारणा आहे. मानवी जीवनातील दुःखे नाहीशी करून मनुष्याला स्वर्गप्राप्ती करून देणारा देव म्हणजेच श्री शंकर. म्हणूनच शंकराची आराधना पूर्वांपार चालत आहे.

शंकर ही देवता कलियुगातील असून तीचा काळ सुमारे पाच हजार वर्षांपूर्वीचा मानतात. याबाबत एक पुराणकथा आजही सांगतात आणि अनेकांचा त्यावर विश्वास आहे. काळाच्या ओघात दक्षिणेकडे समाजात दुःख दारिद्र्य निर्माण झाले. समाजात काम, क्रोध, लोभ, मोह, मद, दंभ या षडरीपुंनी स्वैराचार माजवून समाजाची पिळवणूक सुरू केली. अनेक राक्षशी प्रवृत्तींनी धुमाकूळ घातला आणि जनमाणसांना हैराण करून सोडले होते. म्हणून श्री शंकराला अनेक मानव रूपे धारण करावी लागली होती अशी श्रद्धा आहे. केदारेश्वर, ज्योतिबा, खळेश्वर अशी नावे धारण करून त्यांनी अनेक राक्षसांशी युद्ध केली. या युद्धात जम्मूकासुर, कोल्हासुर, रत्नासुर, करवीरसुर, महिषासुर इत्यादी राक्षसांचा नाश करविला. ही युद्धे चालू असतानाच "भैरवनाथाने" श्री शंकर उर्फ जोतीबास अत्यंत मोलाचे सहाय्य केले असे मानले जाते. श्री शंकराचे जे बत्तीस कोटी सैन्य होते त्या सैन्याचे सरसेनापतीपद भैरवनाथाकडे होते. भैरवनाथ तथा भैरोबाला शकटभैरी, काळभैरव, बालभैरव, गंडभैरव, कमलभैरव अशा अनेक नावाने ओळखतात.

अशातऱ्हेने केदारनाथ उर्फ जोतिबा दक्षिणेकडे अनेक युद्धे करीत चालले होते. सरसेनापती म्हणून भैरवनाथ त्यांना सहाय्य करत होते. याच वेळी या सुरा- असुरांच्या युद्धात लक्ष्मी, यमाई, चोपडाई, तूकाई, मोकलाई, चपटा देवी, इंद्रायणी देवी इत्यादी देवतांनी जोतिबाला युद्धांमध्ये मदत केली असा उल्लेख  आढळतो. या सर्व देवतांनी युद्धात रक्तभोज, जम्मूकासुर, कोल्हासुर, रत्नासुर, करवीरसुर, महिषासुर इत्यादी राक्षस ठार मारले. अर्थात ज्या ज्या ठिकाणी हे राक्षस ठार मारले त्यांच्या नावावरून त्या ठिकाणाला गावांची ती ती नावे पडल्याचे दिसते. उदा. कोल्हासुर-कोल्हापूर, कारवीरसुर- करवीर, रत्नासुर-रत्नागिरी, महिषासूर-म्हसवड इत्यादी.

अशा रितीने देव आणि राक्षस यांची तुंबळ युद्ध होऊन अनेक राक्षस मारले गेले. या युद्धाच्या वार्ता देवतांना वारंवार मिळत असत. त्यात सरसेनापती भैरवनाथ यांच्या पराक्रमामुळे देव-देवता हरखून जात आणि त्यांच्या तोंडून आपोआपच उद्गार निघत "छान, चांगला भला आहे". त्यानंतर विजयाच्या "चांगभल" अशा आरोळ्या दिल्या जात. "चांगभल " याचा अर्थ -चांगला भला- देव मिळाला. अशा तऱ्हेने सर्वत्र विजय संपादन करून केदारनाथ रत्नागिरीच्या डोंगरावर आले. त्या ठिकाणी केदारनाथांवर अभिषेक झाला. देवदेवतांनी केदारनाथाची पूजा केली. श्रावण शुद्ध षष्ठीला ही पूजा झाली. सर्व देवतांनी केदारनाथापुढे लोटांगणे घातली आणि केदारेश्वराचा जयघोष केला. अशारीतीने रत्नागिरीच्या डोंगरावर केदारेश्वर उर्फ जोतिबा यांचे ठाण निर्माण झाले.

वरील सर्व विवेचनावरून आपल्या लक्षात येईल की देवदानवांच्या युद्धात भैरवाला सरसेनापती पद स्वीकारावे लागले होते. एका वीर योद्ध्यासारखी लढाई करून भैरवनाथाने दानवांचा पाडाव केला होता. युद्धात देव देवतांचा विजय झाला. भैरोबाच्या या पराक्रमावर खूश होऊन सर्वांनी त्याचा उदोउदो केला. चांगभले च्या आरोळ्या दिल्या. गावोगावी या देवतेची स्थापना करून त्याची मनोभावी पूजन आणि उपासना सुरू झाली. भैरोबाला अतीसांग, संहार, सुरू, ताम्र काळभैरव, महाभैरव अशी अनेक नावे असली तरी महाराष्ट्रातील सामान्य लोक या देवाला भैरोबा किंवा बहीरोबा असे म्हणतात. खरे पाहिले तर भैरोबाची गणना क्रूर देवतात होते. परंतु सामान्य माणसाच्या नवसाला पावणारा हा देव असल्याने सर्वांनाच तो प्रिय आहे. या देवाची मूर्ती उभी असून उजव्या हातात डमरू व डाव्या हातात त्रिशूळ आहे. कटीला सापाचे वेस्टन आहे. चेहरा उग्र असून चार हात आहेत.

सातारा जिल्ह्याच्या वाई तालुक्यातील बावधन गावची ग्रामदेवता भैरोबा हीच असून गावचा मुख्य देव हाच आहे. सर्व जाती-जमातीतील लोक बगाड हा या देवतेचा वार्षिक उत्सव अत्यंत उत्साहाने आणि आनंदाने साजरा करतात. हा उत्सव गेली कित्येक वर्षे परंपरेने साजरा होतोय व आजही हा उत्सव म्हणजे महाराष्ट्रातील एक आव्हानात्मक, रोमांचकारी, जोखीमभरा व कुतूहलपूर्ण उत्सव आहे.

या ग्रामदेवतेचे मंदिर ऐतिहासिक आणि पुराणकालीन असून गावच्या आग्नेयेस स्थित आहे. मंदिराला भोवताली १०० फूट बाय १५० फूट जागेत घोटीव दगडांचा तट आहे. नाथांचे मंदिर दक्षिणाभिमुखि असून मुख्य दरवाजातून आत गेल्यावर दोन्ही बाजूला भव्य आणि दिव्य अशा दीपमाळा भक्तांचे स्वागत करतात. प्रवेशद्वाराच्या डाव्या आणि उजव्या बाजूला भक्तांना तात्पुरती यात्रेच्या वेळी किंवा कायमची वस्ती करण्यासाठी धर्मशाळा वजा खोल्या असून सध्या त्यापैकी काही खोल्यात बगाडाची निकामी झालेली परंतु पवित्र असलेली लाकडी ठेवलेली आहेत. मुख्य मंदिर २० फूट बाय २० फूट जागेत तर लगतचा गाभारा तितक्याच आकाराचा आहे. दर्शन मंडप अंदाजे ४० फूट लांब आहे. देवालयाच्या आवारात गेल्यावर भैरोबा देवाच्या मंडपात आपण प्रवेश करतो. सन १९७१ मध्ये या मंदिराच्या मंडपाचा जीर्णोद्धार गावकऱ्यांनी करून मंडपाचे संपूर्ण काम सागवानी लाकडांनी केले आहे. नक्षीदार वेलबुट्टी व हंड्या झुंबर यांनी देवालयाचा मंडप सजवलेला आहे. प्रशस्त मंडपात भक्तमंडळी ध्यानधारणा करतात, विश्रांती घेतात. अशा प्रकारचा प्रशस्त मंडप सहसा कोठेच पहावयास मिळत नाही.

त्यानंतर आपण गाभाऱ्यात प्रवेश करतो. संपूर्ण गाभाऱ्याचा भाग घोटीव दगडांनी तयार केला असून सिंहासन देखील घोटीव दगडांनी बांधलेले आहे. अलीकडे गाभाऱ्याचा जीर्णोद्धार करून मार्बल बसवले असले तरी मूळ गाभारा व सिंहासन हे कोरीव दगडी कामात बांधलेले आहे. भैरोबा आणि पत्नी जोगूबाई यांच्या मूर्ती सिंहासनावर बसवलेल्या असून प्रत्येक अमावस्या व पौर्णिमेला देवाची पालखी निघते. भैरोबाचे मूळ ठाण पाची देवळात आहे. पाची देऊळ गावच्या उत्तरेस असलेल्या सोनजाईच्या डोंगरात जवळजवळ एक किलोमीटरवर आहे.

गावातील सध्याच्या नाथांचे देवळाचे काम हेमाडपंती रचनेत बांधलेले, अठराव्या शतकात कानिटकरांनी केले असून कळसाचे काम नक्षीदार व साचेबंद केले आहे. भैरोबाचे देवस्थान जागृत असून भक्तांच्या नवसाला देव पावतो अशी लोकांची श्रद्धा आहे. गावातील पुजारी देवाची परंपरेने पूजा करतात. भक्तमंडळी देवाची पूजा करून देवालयातील वातावरण प्रसन्न ठेवण्याचा प्रयत्न करतात. या देवालयाला पूर्वाभिमुखी एक दरवाजा असून त्या दरवाज्यातून सूर्याला नमस्कार करून बाहेर पडावे असा एक संकेत रूढ आहे. याच दरवाजावर मेघडंबरी असून पहाटे आणि सायंकाळी आरतीच्या वेळी नगारा वाजवला जातो.

देवळातील जुन्या-पुराण्या मूर्ती वारंवार बदलल्या असल्याचे दिसते. सध्या ज्या नाथाच्या मूर्ती देवळात आहेत त्या सन १९३० च्या सुमारास बसवलेल्या असून स्थापनेच्या वेळी वैदिक पद्धतीने पूजा करून मूर्तीची स्थापना केल्याचे लोक सांगतात. मंदिर आणि मंदिराचा परिसर रम्य असून अनेक भक्त रोज नियमाने दर्शनाला येत असल्याचे दिसते. देवळातून बाहेर पडताच देवळाच्या डाव्या बाजूला सटवाई या ग्रामदेवतेचे छोटेसे देऊळ असून ते सध्या पडलेल्या स्थितीत आहे. लहान मुलांना नाथाच्या देवळात नेल्यानंतर बाहेर पडताना हेच मूल सटवाईच्या पदरात ठेवतात व बाळाला उदंड आयुष्य मिळण्याची प्रार्थना बायका सटवाईला करताना दिसतात. भैरवनाथाच्या देवळाजवळ बुवासाहेबांचेही एक छोटेसे देऊळ आहे.

नाथांच्या मंदिराच्या दारात एक पिंपळ असून तो जटाधारी आहे. जटाधारी सोन्याचा पिंपळ काशीला जसा आहे तसाच रत्नागिरीला सुद्धा आहे. म्हणूनच बावधनच्या या पिंपळाला पर्यायाने  बावधन या पांढरी ला काशी इतकेच पावित्र्य प्राप्त झाले आहे. गुन्हेगार किंवा पापी माणसाने या पारावर पिंपळा खाली बसून पश्चाताप व्यक्त केला तर तो शुचिर्भूत होतो, पापापासून मुक्त होतो, अशी अनेक भक्तांची धारणा आहे. पर्यायाने बावधन चा हा पिंपळ म्हणजे बोधिवृक्ष असून प्रत्यक्ष परमेश्वराचे वास्तव्य त्यावर असल्याचे लोक अनुभवाने सांगतात. भैरोबाच्या बगाडाचा गाडा याच पिंपळाखाली दर साल तयार केला जातो.

नाथांचे मूळ स्थान हे पाचीदेवळावर आहे. सोनजाईच्या डोंगरात असलेल्या गुहेमध्ये नाथांचे वास्तव्य दिसून येते. नाथ एका धनगर भक्ताला प्रसन्न होऊन पाचीदेवळवरील गुहेत प्रकट झाले. मग तो धनगर मजल दरमजल करीत डोंगर चढून येत असे. पुढे पुढे त्याचे वय झाले आणि त्याने नाथांना आपण वर चढून नाथांचे दर्शन घेणे रोज शक्य नसल्याचे सांगितले व गावातच पायथ्याला आपले मंदिर असावे अशी इच्छा नाथांकडे बोलून दाखवली असता, नाथांनी सांगितले की एक लिंबू घे आणि गावच्या दक्षिण दिशेला फेक. जिथे लिंबू पडेल, तिथे मी आनंदाने वास्तव्य करेन, व तुला रोज माझी पूजा करण्याची इच्छा देखील पूर्ण करता येईल. भक्तांच्या भक्तीपोटी हे मंदिर गावातील वेशीच्या बाहेर आत्ता आहे त्या ठिकाणी दिसून येते. सभामंडपचा जीर्णोद्धार कानिटकर यांनी केला आहे, परंतु मूळ मंदिर किती वर्षापूर्वीचे आहे याचा नेमका उल्लेख कशातही आढळून येत नाही. भैरवनाथ आणि अगस्ती दोन्ही मंदिरांचा दर्शनमंडप एकसारखाच आहे. त्यावरून दोन्ही मंदिरांचे बांधकाम एकाच वेळी पाच शतकांपूर्वी झाले असावे असे वाटते.

सभामंडपात बसवलेली फरशी, मंदिराच्या गाभाऱ्यातील व बाहेरील फरशी बसवणे व संरक्षण भिंत बांधणे असे काम हे साधारण १९७१ साली झाले आहे. जिर्णोद्धाराचे काम, लाकडी खांब, सभामंडप यांवरील नक्षीकाम मुगुटराव अण्णा शिंदे यांच्या कर्तबगारीत झाले आहे. यामध्ये अनपटवाडी व बावधन गावातील सुतार कारागीर यांचे योगदान लाभले आहे. मंदिराचा गाभारा, सभामंडप, संरक्षण भिंत यांचा जीर्णोद्धार अलीकडील काळात जरी झाला असला तरी पूर्वीच्या लोकांच्या बोलण्यावरून मूळ मंदिरास ४ ते ५ शतके झाली असावीत असे दिसून येते. 

भैरोबाची यात्रा फाल्गुन वद्य चतुर्थी, पंचमी, षष्ठी ला भरते. महाराष्ट्राच्या धार्मिक आणि सांस्कृतिक परंपरेत बावधनचे जे बगाड प्रसिद्ध आहे, ते याच यात्रेचा अविभाज्य भाग आहे. बगाडाच्या या उत्सवाच्या निमित्ताने विविध समाजातील तसेच जाती जमातीतील लोक एकत्र येतात, नातेवाईकांच्या गाठीभेटी पडतात. बगाडा सारख्या उत्सवात जातीभेद पंथ विसरून भावनेने लोक उत्सवाचा आनंद लुटतात. म्हणूनच या बगाडाच्या उत्सवाला पर्यायाने नाथाच्या यात्रेला महत्व आहे. बावधकरांसाठी भैरवनाथ हा नवसाला पावणारा देव ही संकल्पना आहे. नाथांच बगाड  घेण ही आयुष्यातली फार मोठी गोष्ट, असे बावधनकर समजतात. 

केदारविजय या ग्रंथामध्ये बगाडाचा उल्लेख आहे. पूर्वजांच्या सांगण्यावरून मंदिरातील मूर्ती आत्तापर्यंत दोनदा बदलल्या आहेत. एका मूर्तीचे वयोमान १२५ ते १५० वर्ष पकडले तरी दोन मूर्तींचे वयोमान अंदाजे ३०० वर्षे होते. या मूर्ती संरक्षण भिंतीच्या आत जी लहान मंदिरे होती त्यामध्ये पहिल्या असतील. तसेच सध्या असलेल्या मूर्तीच्या पूर्वी ज्या पितळीच्या मूर्ती होत्या त्यांचे वयमानदेखील जरी १५० वर्षे मानले तरी मंदिर निर्माणास अंदाजे ४०० ते ४५० वर्षे होतात. सध्याच्या पाषाणातील मूर्ती व जुन्या मूर्ती पाहिल्या तर कालभैरवनाथाचे मंदिर हे अंदाजे चार ते पाच शतकापूर्वीचे असावे असा अंदाज बांधता येईल. त्याचप्रमाणे बगाड उत्सव सुद्धा फार पूर्वीपासून चालत आलेला आहे. दरवर्षी बगाड झाल्यावर एक नाल मंदिरातील खांबावर मारण्याची प्रथा आहे. मंदिरात खांबावर मारलेल्या नालाच्या संख्या ३१३ दिसते. यावरून बगाडास ३१३ वर्षे झाली असे आपण मानले तरी मंदिर जर चार ते पाच शतकांपूर्वी बांधले असेल तर मग बगाड उत्सव कधी सुरू झाला असा प्रश्न उभा राहतो. कारण असाही सांगण्यात येते की अशा प्रकाराचे नाल मारलेले आणखी दोन खांब पूर्वी होते, त्यावरून आताचे ३१३ वर्षे व पहिले अंदाजे २०० वर्षे अशी ५१३ वर्षे झाली असावीत असे दिसून येते. यावरून मंदिराचा व बगाडाचा कार्यकाल पाच शतकांपूर्वीचा असावा असा अंदाज बांधता येतो. 

बगाड उत्सवामुळे भैरवनाथ देवस्थान आणि मंदिर यांना अनन्यसाधारण महत्व लाभले आहे व एक जागृत देवस्थान असे पद प्राप्त झाले आहे. महाराष्ट्र राज्यात अशी भैरवनाथ देवस्थान बरीच पाहायला मिळतात, परंतु काही ठराविक ठिकाणीच बगाड उत्सव साजरा केला जातो. बावधन जवळील सुरूर, कवठे, फुलेनगर, पसरणी या गावांमध्येही बगाड उत्सव साजरा केला जातो. परंतु त्यातील बावधन गावचे बगाड याचा पहिला क्रमांक लागतो. बावधनच्या बागडाची उंची ही इतर बगाडांपेक्षा जास्त असते, व ओढणारे बैल यांचीहीं संख्या जास्त असते, त्यामुळे पंचक्रोशीतून व दूर दूरवरून लोक खास बगाडाचा उत्सव पाहण्यासाठी येतात. भैरवनाथ आणि बगाड हा बावधन व आजूबाजूची गाव यांचा जिव्हाळ्याचा व आत्मीयतेचा विषय आहे, येथील लोकांना देवाविषयी व बगाडाविषयी विशेष ओढ आणि आवड आहे. परंपरेने चालत आलेले बगाड आणि आपला नवस पूर्ण करून बगाड घेण्याची प्रथा आजही जशीच्या तशी अविरत चालू आहे. बगाडाचे साहित्य पाण्यामध्ये ठेवणारी गावची थोरली विहीर, गावातील चावडीशेजारील हनुमान मंदिर, जननीआई माता मंदिर यांच्या बांधणीची रचना व जडणघडण पाहता भैरवनाथ मंदिर व या बाकी मंदिरांचे बांधकाम सोबतच झाले असावे असे वाटते. भैरवनाथ मंदिर गावचे मूळ देवस्थान असले तरी गावामध्ये याबरोबरच जोतिबा मंदिर, जननी आईमाता मंदिर, हनुमान मंदिर, गाडेबाग मधील गणपती मंदिर, साईबाबा मंदिर अशी जुनी  मंदिर देखील आपणांस पाहायला मिळतात. 

विशेष म्हणजे यात्रेदरम्यान गावातील सर्व जाती, बारा बलुतेदार एकत्र येऊन आपापले काम आणि सोपवलेली मानाची जबाबदारी चोखपणे पार पाडतात. मग ते विहिरीतून बगाड उत्सवाची लाकडे बाहेर काढणे हे भोई समाजाचे काम असो, की बगाड बनवणारे सुतार असो, वा गोंधळ म्हणणारे गोंधळी असो. अठरा पगड जातीचे लोक जसे की चांभार, कुंभार, तेली, भोई, गोंधळी, सुतार, वाणी असे सर्व लोक देवाच्या उत्सवासाठी एकत्र येतात आणि एकजुटीने काम करतात.  त्यामुळे याद्वारे एकता आणि समतेचा संदेश उत्सवाला येणाऱ्या लोकांस पहावयास मिळतो. मुळात यात्रा व बगाड हे बावधान गावात राहत असलेल्या या अठरा पगड जाती व त्यांच्या एकतेचे प्रतीक आहे असे मानले जाते व हे परंपरेने आजपर्यंत चालत आले आहे. भैरवनाथ यात्रा जसी बहुजन समाजातील एकीचे प्रतीक आहे तसेच तडफदार आणि रांगड्या वृत्तीचे द्योतक देखील आहे. बगाड उत्सव दरवर्षी तेवढ्याच उत्साहात व जोमात साजरा होतो. भैरवनाथ यात्रा, बगाड उत्सव याचा व्याप सांभाळण्यासाठी गावातील प्रतिष्ठित मंडळी, तलाठी (विश्वस्त म्हणून) व अन्य गावकरी एकत्र येऊन मारुती खाशाबा पाटील यांच्या अध्यक्षतेखाली इ.स. १९५३ साली भैरवनाथ मंदिर ट्रस्ट ची स्थापना झाली. भैरवनाथ यात्रा व भाविक पाहता मंदिरास  'क' यात्रेचे स्वरूप प्राप्त झाले आहे व या तिर्थक्षेत्राला 'क' वर्ग तीर्थक्षेत्र असा दर्जा मिळालेला आहे. यात्रेच्या वेळी मिळालेली देणगी व शासनाकडून मिळालेला निधी मंदिराचा जीर्णोद्धार, मंदिरात देवाची पूजा करण्यासाठी असलेले पुजारी व रोजची पूजा यांसाठी वापरला जातो. 

पूर्वी कानीटकर देवाची शास्त्रोक्त पद्धतीने, ओल्या कपड्याने, सोहळ जपत पूजा करीत असत. कानीटकरांनी त्यांचे वय झाल्यावर त्यांच्याकडे असलेली पूजेची जबाबदारी व रोजची देवाची सेवा करण्याचा भार गावकडे सोपवला. त्यानंतर विश्वस्त पुजारी म्हणून रोज शास्त्रोक्त पद्धतीने देवाची पूजा करण्यासाठी सुरुवातीला कोणास जबाबदारी दिली याची नेमकी माहिती मिळाली नाही, परंतु नंतरच्या काळात विठोबा गुरव, कान्हा गुरव, गजानन गुरव ते आत्तापर्यंत गुरव बंधू ही जबाबदारी उत्तमरीत्या पार पाडत आहेत. सकाळी पहाटे ६:०० च्या आत देवास स्नान घालून शास्त्रोक्त पद्धतीने पूजा केली जाते, देवास पुष्पहार अर्पण केले जातात. तशीच संध्याकाळी ७:०० वाजता पूजा केली जाते व नित्यनियमाने आरती म्हंटली जाते. ही आरती विशिष्ट चाल व लयबद्ध स्वरूपात असते. यावेळी आपणास पुराणकाळात गेल्याचा भास होतो. भाविक सुद्धा श्रद्धामय व भावनामय होऊन जातात व रोजच्या आरतीसाठी तेवढीच गर्दी करतात. 

मंदिरास जरी पाच शतके झाली असली तरी, भैरवनाथ व भक्त यांच्यामधील भक्तीच नात आजही तेवढंच पवित्र आणि समृद्ध आहे, आणि टिकून आहे. भैरवनाथ हा भक्तांच्या हाकेला धावून जाणारा देव आहे, आणि देवास केलेला नवस पूर्ण होतो, भक्तांच्या इच्छा पूर्ण होतात, अशी लोकांची धारणा आहे, आणि याचा प्रत्यय वेळोवेळी येतो, त्यामुळे भैरवनाथ हे एक जागृत देवस्थान आहे असे मानले जाते आणि लोक तेवढ्याच श्रद्धेने भक्तीने देवाची पूजा करतात. रविवार हा देवाचा, नाथसाहेबांंचा वार समजला जातो. रविवारची पूजा ही सात्विक पद्धतीने व पाहण्यासारखी असते. पहाटे ६:०० च्या आत पूजा होते, आरती केली जाते व त्यानंतर दिवसभर दर्शनास येणाऱ्या भक्तांस लाडुचा गोड प्रसाद देखील दिला जातो. दर रविवारी संध्याकाळी मंदिरात छबिना भरतो व चांगभले चा गजर होतो. 

रविवारी मंदिरात भक्तांची रांग लागते, देवाचे दर्शन घेऊनच आपला दिनक्रम सुरू करायचा अशी गावातील लोकांचा आजही कल असतो, त्यामुळे लोक आजही पहाटे पासून मंदिरात दर्शनास येतात. स्त्रियांना बगाड उत्सव सोडून इतर दिवशी गाभाऱ्यात प्रवेश दिला जात नसला तरी बाहेरून दर्शन घेण्यास स्त्रियांची गर्दी दिसून येते, बगाड उत्सवाच्या वेळी मात्र एकच दिवस स्त्रियांना दर्शन खुले केल्यामुळे विशेषकरून स्त्रियांची दर्शनासाठी  मोठी  रांग दिसून येते. श्रावण महिन्यात, दसऱ्याच्या वेळी तर नऊ दिवस नऊ वाहनांवर देव बसून वेगवेळ्या रुपात पाहायला मिळतात, तेव्हा तर भक्तांच्या दर्शनास उधाण येते. 

असे भैरवनाथ आणि भक्तांमधील प्रेम हे दिवसेंदिवस वाढतच चालले असल्याचे दिसून येते. कोणाच्यात नसेल तो जोश आणि आत्मविश्वास फक्त नाथाच्या गजरात आहे. देव आणि भक्त यांमधील हा दुवा असाच राहो आणि सर्वांचं चांगलं भलं होवो , म्हणजेच 'काशीनाथाचं चांगभलं' या आरोळीने सर्वांचं चांगलं होवो अशी भैरवनाथ चरणी प्रार्थना...

संदर्भ: जयसिंगराव येवले पुस्तक लेखन.

माहिती संकलन- निलेश अनपट

संपादन- केशव राजपुरे

अरविंद तावरे माझा पार्टनर

रूम पार्टनर

अरविंद तावरे एक वर्ग पाठीमागे असल्यामुळे तशी त्याची ओळख कॉलेजमधूनच. तो वर्गात हुशार असल्यामुळे सलगी होतीच. परंतु कॉलेज मध्ये असताना तो लक्षात राहिला ते त्याच्या वडिलांच्या आकस्मित जाण्याने. तो गणितामध्ये उत्कृष्ट होता म्हणून त्यास बीएससी ला गणित विषय ठेवायचा होता, पण लोणंदमध्ये हा विषय नव्हता. मग फलटण येथून त्यांन बीएससी केली. मेरीट मध्ये आल्यामुळे एमएससी साठी ॲडमिशन मिळालं. मी तेव्हा सेकंड इयर ला होतो. ऍडमिशन घेतल्यावर माझी भेट घेण्यास आला होता. मीही रूम पार्टनर म्हणून हुशार, होतकरू आणि गाववाला कोण भिडू मिळतो काय याच्या शोधात  होतोच. ह्याची केस तंतोतंत जुळली आणि मी लगेच होकार दिला. त्याला *रूम पार्टनर* बनवून घेतल. सुरुवातीला त्याच्या स्वभावाचा अंदाज घेतला असता लक्षात आलं की हा भलताच स्ट्रीक्ट आणि विचारावर ठाम असणारा गृहस्थ आहे. मला वाटलं मग आपल ह्याच्याशी काय जमणार नाही.. पण तरीही त्याच्याकडे चांगला सेन्स ऑफ ह्युमर आहे हे बघून हायसं वाटलं आणि आमची जोडी जमली.

रूम पार्टनर हा आपल्या भावंडांसारखा असतो. आपण त्याच्याबरोबर वसतिगृहाच्या छोट्या खोलीत दिवसातला बराच वेळ घालवत असतो. त्याच्याबरोबर कोणत्याही विवादात ना पडता सुसंवाद राखण्याची आवश्यकता असते. नेमकं हेच आम्ही केलं. लगेचच आम्ही चांगले मित्र झालो. वर्षभर खूप छान दिवस काढलेे आम्ही. टाय ची गाठ बांधायला अरविंदने मला शिकवली. कपड्यांची चॉईस, नीटनेटकेपणा, भाषेवरील ताळतंत्र त्याच्याकडे बघून शिकलो. अभ्यासातील काही मुद्दे त्याच्याकडून शिकलो. वेळ पडेल तेव्हा सर्व प्रकारची मदत त्याने केली. जुनियर म्हणून कधीच त्याला वागणूक दिली नाही. एमएससी भाग एक मधील माझा रूम पार्टनर इंग्रजीचा डॉ विवेकानंद रणखांबे यांनेही माझ्या स्वभावातील दोष अरविंदच्या कानावर घातले होते. त्याने त्याच्या परिने ते दोष घालवण्याचा प्रयत्न केला आणि त्याचा प्रयत्न अजून सुरूच आहे. माझा मित्रगोतावळा, क्रिकेट प्रेम, वायफळ व दीर्घ चर्चा, भांडखोर तसेच 'आल गट्टी गाल गट्टी सोन्याची गट्टी फू..' स्वभाव सर्व सहन केले गड्याने. आपल्या मित्रांशी ओळख करुन देण्यात त्याला नेहमीच अभिमान वाटत असे. माझा नेहमीच आदर केला त्याने. त्याच्या ज्ञान आणि विशिष्ट जीवनशैलीमुळे मला त्याचा खूप आदर वाटतो.

त्यानंतर त्याने बी.एड. केले आणि तरडगाव येथे हायस्कूल वर कायमस्वरूपी शिक्षक झाला. त्यानंतर त्याची भेट झाली तेव्हा तो एका मल्टिनॅशनल कंपनी मध्ये काम करत असताना. त्यांने त्याचे पहिले प्रेझेंटेशन विश्रामगृह खंडाळा येथे दिल्याचे आठवते. त्यानंतर या व्यवसायात त्यांने इतकी प्रगती केली आणि एक स्थिती अशी आली की व्यवसायासाठी त्यांन त्याच्या नोकरीचा राजीनामा दिला. असा 'आऊट ऑफ बॉक्स' निर्णय घेताना वाघाच्या काळजाची गरज असते. त्यानंतर त्यांने चांगली आर्थिक प्रगती केली. ज्या ज्या वेळेला तो कोल्हापूरला आला त्या त्या वेळेला आमची भेट होतेच. किमान फोन तरी असतो. त्याने कोल्हापुरात घेतलेल्या फोर्ड आयकॉन गाडी ची मी पूजा केली आहे.

 

आम्ही एकमेकांच्या कुटुंबातील सदस्यांना चांगले ओळखत होतो. बारामती फलटण रोडवरील अंदोबावाडी (मालेगाव नजीक) येथील त्याच्या घरी गेलो आहे. वडिलांच्या पाठीमागे मावशींच्या मार्गदर्शनाखाली तिन्ही भावंडांनी आपापल्या क्षेत्रात मोठं नाव केलेलं आहे. एक बांधकाम व्यावसायिक, एक वैज्ञानिक आणि तो एक आधुनिक शेतकरी.. माझ्या सर्व अचीवमेंट त्याला माहीत आहेत. कै सुजातास तो चांगला परिचित होता. पाच वर्षापूर्वी माझ्यावर ओढावलेल्या दुःखद प्रसंगी तो मला वाडीला भेटायला आला. मुली दवाखान्यात असल्यामुळे मी खंडाळ्यात होतो म्हणून खंडाळ्याला भेटायला आला. खूप आधार दिला. मित्रांच्या पाठिंब्यामुळेच मी त्या दुःखातून लवकर बाहेर येऊ शकलो. त्यानंतर मात्र आमच्या भेटी वाढल्या. मी बारामतीत गेल्यावर त्याची आवर्जून भेट घेतो. करावागज येथील त्याने विकत घेतलेलं पंचवीस एकर शेती आणि फार्महाउस पाहून थक्क झालो. आता तो उत्तम आधुनिक शेती करतोय. बऱ्याच देशांना तो भेटी देऊन आला आहे. एकूण शेती व्यवसायामध्ये पूर्णपणे स्थिरावला आहे. एखाद्या गोष्टीविषयी त्याला माहिती असेल तर तिथे मात्र तो चर्चेत माघार घेत नाही. कुठल्याही क्षेत्रातील अद्ययावत माहिती त्याला असते. सोशल माध्यमावर नेहमीच सक्रीय असतो. त्याचा राजकीय व्यासंग सुद्धा मोठा आहे. त्याच्याकडील कुठल्याही गोष्टीचा त्याला गर्व नाही. नंतर बरेच मित्र त्याच्या आयुष्यात आले पण आम्ही जपलेल्या स्नेहामुळे आमची मैत्री अजून घट्ट आहे.

काही दिवसांपूर्वी पंडित चा फोन आला. मला म्हणाला - अरे तुझा एक मित्र आहे समोर..  बोल त्याच्याशी.. अरविंद निरेत त्याला भेटायला गेला होता. ते शेतीव्यवसाय निमित्त एकत्र भेटले होते आणि दोघांनीही माझ्याविषयी गप्पा मारल्या होत्या. मग पंडितला खात्री झाल्यानंतर पंडित ने त्याला, ज्युनियर असून देखील, आपल्या ग्रुपमध्ये सामील करून घेतलं. आता ग्रुप वरील चर्चा आणि त्याचे विचार आपण ऐकातोच. त्यांन स्वतःची ओळख निर्माण केली आहे. परवा आपण बारामती येथील एका रेडिओ चॅनलवर त्याची मुलाखत व विचार ऐकले आहेत. त्याच्या विचारांची प्रगल्भता पाहून खूप अभिमान वाटतो मित्राचा.

अशा या सदाहरित मित्राच आज वाढदिवस.. अरविंद एम एस सी च्या वसतिगृहजीवनातील तू रूम पार्टनर अजूनही माझ्या आयुष्यरुपी खोलीमध्ये तू पार्टनर आहेस याचा अभिमान वाटतो. तुला वाढदिवसाच्या खूप खूप शुभेच्छा. तुला निरोगी दीर्घायुष्य लाभो ही परमेश्वरचरणी प्रार्थना.

💐⚡💫✨🚩🎉🎊🎈💖

केशव..

२५ जून २०२०

अनिकेतच्या लेखणीतून आदरणीय गुरुवर्य डॉ. केशव राजपूरे सर

यशवंत डॉ केशव
(एक जिद्दी, अष्टपैलू आणि आदर्श व्यक्तिमत्व)

एका मातीचे अनेक रंग असतात
एका विचाराचे अनेक विचार असतात
एका बिंबाची अनेक प्रतिबिंब दिसतात
एका ध्वनीचे अनेक प्रतिध्वनी उमटतात
एक, एक नसतचं
त्या एकात अनेक एक एकवटलेले असतात... अंतराळातल्या सूर्यमालेप्रमाणे... असे एकात अनेक पैलू धारण केलेले एक बहुआयामी व्यक्तिमत्व म्हणजे माझे गुरुवर्य आदरणीय प्रा. डॉ. केशव यशवंत राजपुरे सर...

      विद्यार्थ्याची जिज्ञासा व बुद्धी तीव्रतम असेल तर शिक्षकरुपी परीस त्या विद्यार्थ्याचे सोने केल्याशिवाय रहात नाहीत, हे ध्येय सत्यात आणणारे जिद्दी विद्यार्थी... शारीरिक आणि मानसिक वेदनांना ठेचत आणि चुचकारत स्वाभिमान ज्वलंत ठेवून आई-वडिलांच्या डोळ्यांचे पारणे फेडणारे यश खेचून आणणारे आदर्श पुत्र... आयुष्याच्या यज्ञात आणि यशाच्या मार्गावर साथ देणारे गुरूवर्य, मित्रमंडळी, सहकारी, आप्त आणि असंख्य विद्यार्थी यांना हृदयात स्थान देवून नाती जोपासणारे मायाळू आणि हळवे स्नेही... एक उत्कृष्ट आणि संयमी शिक्षक, आपुलकी आणि जिव्हाळा असलेलं प्रेमळ व्यक्तिमत्व... सामाजिक भान असलेले एक सुजाण नागरिक... आपल्या मार्गाने येणाऱ्या आपल्याच बांधवांना प्रोत्साहन देणारी प्रेरणा... 'गावच्या मातीत वेगळीच चमक आणि धमक आहे’.. या वाक्याला सप्रमाण सिध्द करून दाखवणारे एक जिद्दी व्यक्तिमत्व... ‘केसू येसू’ पासून शैक्षणिक प्रवास सुरु करून, अविरतपणे आपल्या स्वप्नांना स्फूर्तीदायक प्रयत्नांची जोड देऊन, वडिलांचे ‘यशवंत’ नाव सत्यात उतरवून जीवनात यशस्वी झालेले ‘यशवंत डॉ केशव सर’ ...

      सरांचा जन्म वाई तालुक्यातील बावधन गावच्या एका छोट्याश्या वाडीत 'अनपटवाडी' येथे पिता यशवंत व मातोश्री अंजीरा यांचे पोटी दि. २४ जुलै १९७१ रोजी झाला. मूळचे दरेवाडीचे असणारे राजपुरे कुटुंबीय अत्यंत गरीब परिस्थितीमुळे चरितार्थासाठी १९७० दरम्यान अनपटवाडी येथे शेतातील वस्तीवर स्थायिक झाले होते. हलाखीची परिस्थिती, निरक्षर आई-वडील, उपजीविकेचा आधार फक्त शेती, अन्य उत्पन्नाचे साधन नव्हते तसेच घरात इतर भावंडं (पाच बहिणी आणि एक भाऊ) असलेले हे कुटुंब सरांच्या मेहनतीमुळे पुढे यशस्वी कुटुंब म्हणून नावलौकिक मिळवेल, असे कोणाला स्वप्नातही वाटले नसते. वडील कै यशवंत राजपूरे यांना नेहमी असे वाटे की माझी मुले शिकून खूप मोठी व्हावीत आणि त्यांनी यशस्वी व सुखी आयुष्य जगावं. कोणत्या पालकांना असे वाटत नाही ? परंतु परिस्थितीने तर साथ द्यावयास हवी. त्यांनी त्यांचे पूर्ण आयुष्य आपल्या मुलांसाठी काबाडकष्ट, मजुरी आणि शेतीची उरफोड करणारी कामे करत व्यतीत केले. प्रतिकूलतेमध्ये रूजनारे 'बीज' च पुढे वटवृक्ष बनते याचा सर पुरावा आहेत.

      अशा परिस्थितीत सन १९७७ ते १९८० या काळात सरांचे इयत्ता पहिली ते तिसरीचे प्राथमिक शिक्षण अनपटवाडी या मूळगावी झाले. प्राथमिक शाळेत प्रवेश घेते वेळी - मुलाचे नाव काय - म्हणून वडीलांना विचारले असता त्यांनी 'केसू येसू राजपुरे' असे नाव लावण्यास सांगितले कारण सरांच्या आजोबांचे नाव केसू असे होते, त्यांवरील प्रेम म्हणून सरांचे केसू हे नाव अजूनही खूप ठिकाणी आपणास पहावयास मिळते. खर तर सरांचे नाव पाळण्यात घालून ठेवले नव्हतेच. शिक्षण पूर्ण झाल्यावर त्यांचे ‘केशव’ हे विधिवत नामकरण केले गेले. हा नावाचा किस्सा अजूनही सरांना आठवतो. पुढील आयुष्यात नावातील या गडबडीमुळे (राशन कार्ड व शाळेतील नोंदी वेगवेगळ्या नावाने) सरांना पासपोर्ट वेळेवर मिळाला नाही आणि त्यांची परदेशी जायची संधी हुकली होती. इयत्ता पहिलीत प्रवेशित झाल्यानंतर वर्गाचा पट होता नऊ; सहा मुली आणि तीन मुले. सर, हनुमंत मांढरे, स्व. संतोष (पिंटू) यादव, जयश्री, प्रमिला, संगीता, सुनीता, वनिता आणि शारदा. हसत खेळत आणि गावगुंडी अनुभवत सरांचे प्राथमिक शिक्षण झाले. सरस्वतीचा वरदहस्त लाभलेले सर त्यादरम्यान कायम ८५ % गुणांच्या वरच असत. इयत्ता पहिली ते तिसरी या काळात सरांना कोदे गुरुजी हे अतिशय शिस्तप्रिय शिक्षक लाभले. त्यांच्यामुळे सरांच्या आयुष्यात पूर्वीपासूनच शिस्तीला महत्व आले. तेव्हाचे दोन किस्से सांगावेसे वाटतात; एक म्हणजे लहान बहिणीच्या शिक्षणासाठी सर इयत्ता पहिली मध्ये दोन वेळा बसले होते; याचा परिणाम म्हणजे त्यांच्या शिक्षणाची सुरुवातच भक्कमपणे झाली होती. दुसरी गोष्ट म्हणजे मित्र हनुमंत मांढरे आणि सर यांनी केलेल्या दंग्यामुळे कोदे गुरुजींनी तीन तासांची ओणव्यातून पायाचे अंगठे धरण्याची शिक्षा केली होती. सरांचा कुशाग्र आणि खोडकर स्वभाव अशा गोष्टींनी फुलत गेला. सरांचा अभ्यासाचा आवाका आणि कुतूहल वाढण्यामागे हेच कारण असावे. बालपणी एक विद्यार्थी म्हणून सरांचे स्वतःचे एक भावविश्व होते. सरांना नेहमी प्रत्येक गोष्टीचे कुतूहल वाटे. शिकताना ते सतत विचार करत की, हे असे का ? तसे का ? असे का नाही ? तसे का नाही ? या जिज्ञासेपोटी त्यांना प्रश्न पडायची सवय आपोआपच लागत गेली आणि उत्तरे मिळवण्याची सुध्दा. स्वत:ला प्रश्न विचारून शिकायचं हे तेव्हाच त्यांना ठावूक होतं.

(बावधन हायस्कुल)

      सन १९८० साली इयत्ता चौथी साठी सरांचा प्राथमिक शाळा बावधन येथे प्रवेश झाला. नवीन शाळा, शिक्षक आणि वातावरणाचा त्यांच्या गुणांवर परिणाम झाला. चौथीच्या केंद्र परीक्षेमध्ये सरांना ७४.२५ टक्के गुण मिळाले. हे गुण सरांच्या अपेक्षेस उतरले नाहीत त्यामुळे त्यांनी निराश न होता अधिकाधिक मेहनत घ्यायचे ठरवले. सन १९८१ ते १९८७ दरम्यान सरांचे इयत्ता पाचवी ते दहावी चे शिक्षण बावधन हायस्कूल, बावधन येथे पूर्ण झाले. हा कालखंड खऱ्या अर्थाने त्यांच्या जडणघडणीचा होता. माणसाच्या आयुष्यात प्रत्येक प्रसंग त्याला काहीतरी प्रेरणा देऊन जात असतो. त्यांचे जीवन यशस्वी करण्यामागे या कालखंडातील काही प्रसंगांचे अनमोल योगदान आहे. त्यापैकीच एक प्रसंग म्हणजे इयत्ता पाचवीत असताना सरांना इंग्रजीच्या पेपरमध्ये १०० पैकी ९८ गुण मिळाले होते. सरांचा पेपर अतिशय अव्वल होता. त्यामुळे इंग्रजीच्या पाटील बाईंनी तो पेपर इतर मुलांना प्रेरणा मिळावी म्हणून संपूर्ण हायस्कुल मधील मुलांना दाखवला होता. हा प्रसंग सरांना त्यांच्यामध्ये काहीतरी विशेष आणि चैतन्यदायी आहे याची जाणीव निर्माण करून गेला. आपण जरी वाडीमधून आलो असलो तरी बावधन मधील हुशार मुलांच्या पुढे जाऊ शकतो हा आत्मविश्वास सरांच्यात निर्माण झाला. सर आजही पाटील बाईंचे ऋणी आहेत. हायस्कूल मधील गणित विषयाचे कै मारुती सखाराम (एमएस) पवार सर यांच्या शिकवण्याच्या पध्दतीचा सरांवर चांगला प्रभाव पडला होता. पवार सरांची एक सवय होती; ते वर्गावर येतानाच गणित सांगत येत असत. एके दिवशी पवार सर एक गणित सांगत वर्गात आले आणि गणित सांगून संपल्याक्षणी पुढील बाकावर बसलेल्या केशवनी बरोबर उत्तर दिले. सरांनी विचारले - कसे आले ते सांग. पण केशवना अचानक पद्धत सांगता आली नाही, ते घाबरले म्हणून पवार सरांनी त्यांना एक तास बाकावर उभे राहायची शिक्षा केली. या प्रसंगातून सरांना आपल्या आयुष्यात आत्मविश्वास किती गरजेचा आहे याचे महत्व समजले. पवार सरांचा कडक आणि शिस्तप्रिय स्वभाव सरांना शिस्त आणि आत्मविश्वास देऊन गेला.

      त्यानंतर सरांनी अभ्यासात कधीही मागे वळून पाहिले नाही. इयत्ता दहावी पर्यंत बावधन पंचक्रोशीत असलेल्या साऱ्या शाळांमधून सर प्रथमच यायचे, त्यांचे गुण ८० टक्के गुणांच्या खाली कधीही आले नाहीत. ही विशेष बाब येथे अधोरेखित करावीशी वाटते. हायस्कूलच्या वातावरणात विविध स्पर्धा खेळून चुरस, चढाओढ आणि अव्वल राहण्याचे गुण सरांमध्ये वाढत गेले की जे अजूनही त्यांच्यात आहेत. खो - खो सारख्या मैदानी खेळांमध्ये सरांना विशेष आवड जडली. या खेळामध्ये सरांनी विशेष नैपुण्य प्राप्त केले होते आणि अनेक सामने जिंकले होते. सरांचे आवडते दुसरे सर म्हणजे- पीएन पवार सर. सरांच्या मार्गदर्शनाखाली केशव सर संघात असलेल्या बावधन खो - खो संघाने तेव्हा वाई, बोरगाव, ओझर्डे तसेच खंडाळा संघांना धूळ चारली ती निव्वळ पवार सरांनी पेरलेल्या जिद्दी खेळाने. सर इयत्ता सातवी ते दहावीच्या हायस्कूलच्या खो - खो संघाचे कप्तान होते. स्काऊट गाईड चे कॅम्प असो किंवा क्रीडा स्पर्धा असो, सरांनी आघाडी कधीच सोडली नाही. 'विद्यार्थी हा विद्येचा भुकेला असला पाहिजे, तो परीक्षार्थी असता कामा नये' - ही सरांची कायम धारणा !

(पी. एन. पवार सरांसह)

      आयुष्यात सारं जिथल्या तिथं आणि सहजरित्या मिळालं तर त्या गोष्टींचे महत्व राहत नाही. प्रतिकुलतेवर मात करून मिळवलेलं यशच जगण्याला आनंद देत असतं. सरांच्या बाबतीत सुध्दा असेच झाले. अत्यंत गरीब परिस्थितीमध्ये सरांनी शिक्षण प्रवास चालू ठेवला. दिवा आणि कंदिलाच्या मंद प्रकाशात अभ्यास केला. मित्रांची जुनी पुस्तकं तसेच बायडींग केलेल्या वह्या वापराव्या लागल्या. वर्षाकाठी केवळ एकच गणवेष सरांना मिळत असे. हे सर्व कष्ट सरांच्या वाट्याला आलेलं होत. काही प्रसंग डोळ्यांत पाणी आणणारे होते तर काही प्रसंग मन पिळवटून टाकणारे ! असाच एक प्रसंग: अत्यंत काटेकोर आणि शिस्तबद्ध असणाऱ्या बी.टी. पिसाळ या पी. टी. च्या सरांकडून त्यांना शिक्षा मिळाली. एके दिवशी बी. टी. पिसाळ सर मैदानावर सामुहिक कावायतचा सराव घेत होते. त्यावेळी सर्वात पुढे टेबलवर मार्गदर्शनासाठी उभ्या असलेल्या केशव सरांनी पाठीमागे पँट फाटल्यामुळे इन शर्ट केला नव्हता. इन शर्ट चा नियम मोडल्यामुळे पिसाळ सरांनी त्यांना शिक्षा केली होती. नंतर जेव्हा त्यांना कारण समजले तेव्हापासून कधीही त्यांनी सरांना - इन शर्ट का केला नाहीस - असे विचारले नाही. स्वभावाने शांत आणि लाजाळू असणाऱ्या सरांना परिस्थितीचे चटके जाणवत होते पण पर्याय नव्हता. जे होतं त्यातच समाधान मानावं लागत होतं. सगळ्या गोष्टींवर मात करत सर प्रत्येक गोष्टीत अग्रेसर राहण्याचा प्रयत्न करत होते.

      बावधन जनता सहाय्यक मंडळ दरवर्षी संपूर्ण बावधनमधून इयत्ता पाचवी ते दहावी मध्ये गुणवत्तेत आलेल्या विद्यार्थ्यांना प्रोत्साहित करण्यासाठी बगाडाच्या वेळी बक्षीसे देत असे. सरांनी पाचवी ते दहावी दरम्यान सलग सहाही वर्षी मंडळाची प्रथम क्रमांकाची बक्षिसे मिळवली आहेत. त्याकाळी हायस्कूलच्या वार्षिक स्नेहसंमेलनात सरांना 'पेड की गवाही' या नाटकामध्ये एका वकिलाची भूमिका करण्याची संधी मिळाली होती. ती त्यांनी आपल्या प्रतिभेच्या बळावर यशस्वी करून दाखवली होती. हे असतं लढत राहणं. हे असतं जीवनाचा खरा आनंद घेणं. इयत्ता दहावीच्या वर्गात असताना सरांची खरी प्रतिभा प्रकटली. ते त्यांचा सर्व अभ्यास दिवसाच करत असत कारण रात्री घरात वीज घेतली नसलेने लाईट नसायची. दिवसभर शेतात काम करत त्यांनी दहावीचा अभ्यास खूप मेहनतीने पूर्ण केला. परिणामतः जिद्द व चिकाटीच्या जोरावर सर १९८७ साली दहावीच्या शालांत परीक्षेत ८० टक्के गुण मिळवून बावधन केंद्रात प्रथम आले. त्यावेळी ते सर्वोत्तम गुण होते. या गुणांची आज मिळवलेल्या इतरांच्या गुणांशी तुलना होऊ शकत नाही कारण परिस्थितीमध्ये फरक आहे. मूळगावी दरेवाडी येथील ग्रामस्थांनी याप्रसंगी त्यांची ढोल वाजवत आणि गुलाल उधळत बैलगाडीतून मिरवणूक काढली होती. एका गरीब मजुराच्या मुलाने मिळवलेल्या या यशाचे ग्रामस्थांना खूपच कौतुक होतं. पुढील शिक्षणास मदत म्हणून त्यांनी बक्षिसरुपी आर्थीक मदत सरांना केली होती. ही शाबासकीची लाखमोलाची थाप सर कधीही विसरू शकत नाहीत. साधारण दिसणाऱ्या असाधारण विद्यार्थ्याचे यश होते ते ! कष्टकरी कुटुंबातून सुध्दा असे बुद्धिवंत समाजास मिळतात याचीच ही प्रचिती नव्हे का ?

(निरोप समारंभ, बावधन हायस्कूल, जानेवारी १९८७)

      दहावीच्या निरोप समारंभामध्ये सगळे मित्र रंगीत ड्रेस घालून आले होते. इच्छा असताना सरांना रंगीत ड्रेस घालायला मिळाला नाही. सरांकडे वर्षाकाठी मिळणारा एकच पांढरा शर्ट आणि खाकी पँट असणारा ड्रेस होता. सर हाच गणवेष घालून समारंभात आले होते. कठीण परिस्थितीत तोच त्यांचा सोबती होता. आजही जेव्हा आपण सरांचे विद्यार्थीदशेतील फोटो पाहतो तेव्हा मनामध्ये माणसाची परिस्थिती आणि त्याची बुद्धिमत्ता यांचे चाललेले द्वंद्व थैमान घालते. सर आणि भावंडांना वर्षातून एकदाच त्यांच्या म्हसवे या आजोळी यात्रेनिमित्त जायला मिळत असे. परंतु पैशांअभावी ही सारी मंडळी बसने न जाता पहाटेच घरातून निघून मजल दर मजल करत डोंगरातून आणि खिंडीतून तब्बल १५ कि.मी. चालत जात असत. सुट्टीच्या दिवशी किंवा रविवारी सर आणि त्यांचे वडील वाईला साहित्य आणण्यासाठी ८ कि.मी. चालत जात असत. त्यांची चालायची ही सवय लहानपणापासुनचीच, त्यामुळे आजही ते दररोज पाच किलोमिटरपेक्षा जास्त अंतर न थकता चालतात.

      माणसाला आयुष्यात दोन गोष्टी महान बनवत असतात; एक म्हणजे त्याने सोसलेले कष्ट आणि त्याने घेतलेले परिश्रम. मोठ्या कष्टांनी दहावीला चांगले गुण मिळवलेले होते. आता कॉलेजला प्रवेश घ्यायचा तर त्यासाठी पैसे आणि रंगीत गणवेष पाहिजे. कॉलेजला जाताना जुना गणवेष घालून जावूशी वाटत नसे. म्हणून एकदा सरांनी आईला नवीन रंगीत ड्रेस घेण्यासाठी विचारले असता पाच भावंडांच्या देखभालीमध्ये दबलेल्या आणि संसाराचा गाडा ओढणाऱ्या आईने असमर्थता दाखवली. ही असमर्थता सरांना कित्येक वेळा कोणत्याही कठीण प्रसंगाला तोंड देण्याचे बळ देऊन गेली. त्याचक्षणी सरांनी ठरवले की आपणही वडिलांबरोबर मजुरी करायची व कॉलेजसाठी आपला ड्रेस आपण घ्यायचा. भर उन्हात, अनवाणी पायांनी सरांनी विहिरीतून दगडाच्या पाट्या बाहेर काढण्याचे काम स्विकारले. सरांनी त्या वयात पोटात गोळा येईल असले काम केले. त्याच विहिरीच्या तळामध्ये काम करणारे वडील आपल्या मुलाचं काम पाहायला आले आणि त्यांना पाहून सरांच्या डोळ्यांत पाणी उभे राहिले. वडिलांनी त्यांना कवटाळले आणि त्याक्षणी सरांना वडील आणि कष्ट या जोडीचे दाहक सत्य उमगले. सरांनी त्यावेळी तीस रुपये हजेरीने सहा दिवस काम केले. त्यातून त्यांनी एकशे ऐंशी रुपये कमावले. आपल्या आयुष्यातील पहिला रंगीत ड्रेस सरांनी स्वकमाईतून घेतला. गरीबीचे चटके सोसताना ज्या यातना भोगाव्या लागतात त्या ज्याच्या त्यालाच माहीत. पण टाकीचे घाव सोसल्याशिवायही देवपण येत नाही हेही तितकंच खर आहे. सरांच्या जीवनप्रवासात आलेले असे परीक्षेचे प्रसंग मनोबल वाढवून गेले.

      उच्च माध्यमिक शिक्षण घ्यायचे की कुटुंबासाठी कमाई करायची या व्दिधा मनःस्थितीत सर अडकले होते. खंडाळा येथील सरांचे दाजी, कापड व्यावसायिक स्व. सदाशिव कृष्णा शिर्के यांनी सरांना या काळात गरजेचा आधार दिला. सुट्टीच्या कालावधीमध्ये सर कापड दुकानावर काम करू लागले. शिक्षण चालू राहावे म्हणून खंडाळ्याच्या राजेंद्र विद्यालयामध्ये अकरावीला विज्ञान शाखेत प्रवेश घेतला. परंतु दाजींच्या ओळखीच्या शिक्षकांनी सांगितले की एवढे उत्तम गुण मिळून सुध्दा कॉलेजला प्रवेश का घेतला आहे, तुम्ही डिप्लोमा साठी प्रयत्न करावा. त्यानंतर शासकीय अभियांत्रिकी महाविद्यालय, कराड येथे सिव्हील डिप्लोमा साठी सरांना प्रवेश मिळाला. दहावीचे गुण आणि कष्ट करण्याची तयारी यामुळे डिप्लोमा करण्यासाठी मानसिक तयारी केली. ‘आपल्या शिक्षणाचा बोजा नातेवाईकांवर कशाला– तसेच दाजींचीही चार अपत्ये होती– भाच्यांच्या खर्चात आपण भागीदार नको’ अशी सरांच्या मनात अस्वस्थता ! त्यानंतर कराड येथे वसतिगृहात सरांची प्रकृती बिघडली. प्रकृती अस्वास्थ्यामुळे व मनातील खजील भावनेपायी सरांना नाईलाजाने कराड येथील डिप्लोमाचा प्रवेश रद्द करावा लागला. कदाचित तेव्हा ते अभियंता झाले असते पण विद्यापीठाचे प्राध्यापक नाही. नियतीच्या मनात नक्की काय असते हे कुणाला कधी समजले आहे का ?

      दाजींचा रोष ओढावून, वेळ न दवडता वाईच्या किसनवीर महाविद्यालयामध्ये सप्टेंबर १९८७ मध्ये सरांनी विज्ञान शाखेमध्ये प्रवेश घ्यायचे ठरवले. दहावीत ८० % गुण मिळवलेला विद्यार्थी आपल्या महाविद्यालयात येतोय हे बघितल्यावर तत्कालीन प्रचार्यांनी उशीर होऊनही तात्काळ प्रवेश दिला होता. सर कॉलेजमध्ये दहावीच्या गुणांनुसार अकरावीच्या विद्यार्थ्यांमध्ये विसावे होते. सरांना कॉलेजसाठी लागणारे साहित्य, पास आणि इतर सुविधांची पूर्तता वडिलांनी मजुरी करून केली. महाविद्यालयीन जीवनातील एक किस्सा सर सांगायला विसरत नाहीत. विज्ञान विभागाची जर्नल्स घेण्यासाठी सरांना पैशाची आवश्यकता होती. त्यांनी वडीलांना ही गोष्ट सांगितल्यावर वडिलांनी गावातील संपतराव गोळे यांचेकडून उसने पैसे घेऊन सरांना दिले. सर नेहमीप्रमाणे महाविद्यालयात आले, त्यांनी पैसे कंपासबॉक्स मध्ये ठेवले होते. प्रॅक्टिकल वेळी त्यांचे पैसे कुठेतरी गहाळ झाले. गरीबीमध्ये प्रामाणिकतेवर नियतीने नकळत केलेले वार फार जिव्हारी लागतात. घरी आल्यावर झाला प्रसंग वडीलांना सांगितला. वडील न रागावता शांतपणे म्हणाले, “असुदे, तुला मी परत पैसे देईन”. त्यानंतर वडिलांनी आणखी काही दिवस मजुरी करून आलेले पैसे जर्नल घेण्यासाठी सरांना दिले. सरांच्या चुकीचा त्यांच्या वडिलांना नाहक त्रास.. पण मुलाच्या शिक्षणासाठी तोही सहन करायला त्यांचे वडील तयार असत- ही मोठी गोष्ट ! असा प्रत्येक प्रसंग सरांना जाणतं करत होता.

      नवीनता, कष्टाळू वृत्ती, सोशिकता, प्रामाणिकपणा आणि रोज नवनवीन शिकण्याची भूक असणारा हा विद्यार्थी कॉलेजमध्ये सुध्दा चमकत होता. सरांनी सन १९८९ साली फिजिक्स, केमिस्ट्री, मॅथेमॅटिक्स आणि इलेक्ट्रॉनिक्स या विषयांच्या ग्रुप मध्ये ८६ टक्के गुण मिळवले तसेच बारावी शास्त्र शाखेत एकूण ८२ टक्के गुण मिळवून महाविद्यालयात दुसरा येण्याचा बहुमान मिळवला. सरांची विशेषता म्हणजे त्यांनी दहावी आणि बारावीसाठी एकही शिकवणी लावली नव्हती. केवळ जिद्द, प्रतिभा आणि आंतरिक इच्छेच्या बळावर सरांनी एवढे मोठे यश मिळवले होते. बारावी झाल्यानंतर शिक्षण आणि कामधंदा यांच्यातील द्वंद्व सरांच्या डोळ्यांपुढे सुरु झालं. सरांचे मोठे बंधू एम.कॉम. होते आणि त्यावेळी नोकरीच्या शोधात होते. नोकरी सहजासहजी मिळतं नसल्याने घरखर्च वडिलांनाच भागवावा लागत होता आणि हीच गोष्ट सरांना सारखी बोचत होती. परंतु पर्याय नव्हता. या पार्श्वभूमीवर सरांनी परत खंडाळ्याच्या दाजींकडे जाण्याचा निर्णय घेतला. सरांनी डिप्लोमाचा प्रवेश रद्द केल्याचा मनातील रोष बाजूला ठेवून दाजींनी मोठ्या मनाने त्यांच्या पुढील शिक्षणाचा बोजा परत एकदा उचलण्याची तयारी दर्शवली. सरांच्या शैक्षणिक वाटचालीचा हा महत्त्वपूर्ण निर्णय माणसातील दाजीरूपी देवाने घेतल्यानेच त्यांचे पुढील शिक्षण सोपस्कर झाले.

      सन १९८९ साली नातेवाईकांनी पुढील शिक्षणाची गळ घातल्यामुळे लोणंद येथील सायन्स कॉलेजमध्ये बी.एस्सी. साठी सरांनी प्रवेश घेतला. सर यावेळी त्यांच्या खंडाळ्याच्या दाजींच्या येथे राहायला होते. बारावी मध्ये उत्कृष्ट गुण मिळवणारा विद्यार्थी इतरत्र कोठेही प्रवेश न घेता आपल्या महाविद्यालयात प्रवेश घेतो याची दखल महाविद्यालयाचे प्राचार्य कै. दिपा महानवर यांनी तेव्हा घेतली. सरांच्या ठायी असणारी चमक आणि हुशारी महानवर सरांनी हेरली होती. त्याचबरोबर सरांच्या गरीब परिस्थितीची सुध्दा माहिती त्यांना झाली होती. महानवर सरांनी प्रवेशावेळी दाजींना सांगितले होते की - "हा मुलगा पुढे जाऊन आपल्या सर्वांसाठी काहीतरी चांगलं करेल. तो ग्रामीण भागातून येणाऱ्या विद्यार्थ्यांसाठी एक आदर्शवत प्रेरणा ठरेल. तुम्ही पुढाकार घेऊन त्याला आर्थिक पाठबळ पुरवा मी त्याला शैक्षणिक मार्गदर्शन करतो हे माझे आश्वासन" - .. सरांच्या गुणवत्तेला त्यामुळे वाव मिळाला. दाजींचा भक्कम आधार मिळाला. महानवर सरांना त्यांच्या महाविद्यालयाचा हिरा सापडला. त्याला पैलू पाडण्याचे काम चालू झाले.

      प्रवेश निश्चित झाल्यानंतर सरांनी स्वतःचा दिनक्रम बनवला होता. ते भल्या पहाटे उठत असत व आवरून सकाळच्या पावणेसहाच्या बसने खंडाळ्याहून लोणंदला जात. तिथून एक किलोमीटर चालत महाविद्यालयात जात असत. नित्यनेमाने सर्व तास आणि प्रात्याक्षिके करत असत. बऱ्याचदा थोडयाश्या वेळेच्या फरकाने त्यांची साडेअकराची परतीची बस चुकायची. मग त्यादिवशी जेवायला दुपारचे चार वाजत. पोटाला चिमटा काढून घेतलेल्या ज्ञानाचे मोल करता येत नाही व त्याचे सर्वकाळ महत्व रहाते. महानवर सर स्वतः प्राचार्य असूनही नेहमी सरांची जातीनिशी चौकशी करत असत. सरांना लागणारे प्रश्नसंच, पुस्तके, नोट्स ते मागण्या अगोदरच मिळत असत. एक पालक आपल्या पाल्याची जशी जबाबदारी घेतो तशी जबाबदारी महानवर सरांनी घेतली होती. त्याचबरोबर दाजींनी सुद्धा सरांना आपला एक मुलगाच समजून सांभाळ केला. कॉलेज मध्ये सरांच्या अभ्यासाची चौकशी वारंवार होत असे. त्यांना नेहमी विशेष व्यक्ती प्रमाणे वागणूक मिळत असे. शेवटी म्हणतात ना हिऱ्याची ओळख रत्नपारख्यालाच असते.

(दाजींचे कपड्यांचे दुकान)

      हे करत असतानाच सर्व शिक्षकांनी घेतलेल्या मेहनतीमुळे, महानवर सरांच्या जिद्द, चिकाटी आणि कोणत्याही प्रकारे हाती घेतलेले कार्य पूर्ण करून घेण्याच्या तळमळीतून आणि गुरूजनांना त्यांचा विश्वास सार्थ करून दाखवणाऱ्या सरांच्या बेजोड कष्टांमधून 'न भूतो, ना भविष्यती' असे यश महाविद्यालयाने मिळवले होते. सन १९९२ साली बी. एस्सी. मध्ये शिवाजी विद्यापीठ कार्यक्षेत्रामधून (सातारा, सांगली, कोल्हापूर आणि सोलापूर) प्रथम येण्याचा बहुमान सरांनी मिळवला होता. बी. एससी. च्या तिन्ही वर्षांत ९१ टक्के गुण मिळवून सरांनी सुवर्णपदक मिळवले होते. लोणंदच्या विनाअनुदानित महाविद्यालयाचा विद्यार्थी उत्कृष्ट  गुण मिळवून विद्यापीठात प्रथम येतो याचे किती तरी जणांना नवल वाटले. योगायोगाची गोष्ट म्हणजे सर बी. एस्सी. मध्ये विद्यापीठात प्रथम आले आणि त्याच वर्षी महाविद्यालयास पूर्ण अनुदान मिळाले. महानवर सरांच्या कष्टाचे चीज झाले होते. हाडाचे शिक्षक कसे असतात याचे उदाहरण म्हणजे महानवर सर. महानवर सरांच्या ठाई असलेले पद्धतशीरपणा, टापटीप, वक्तशीरपणा, तत्परता आणि प्रामाणिकपणा हे सर्व गुण सरांनी अवलोकले. त्यांच्या आत्मविश्वास वाढीस चालना मिळाली. सरांच्या पंखांना बळ देण्याचे काम येथेच झाले. "केशव तूला एम.एस्सी. करायची आहे", हे महानवर सरांचे बोल अजूनही सरांना आठवतात. परीस ज्याला स्पर्श करेल त्याला सुवर्णमय करतो. सरांच्या आयुष्यात आलेले महानवर सर हे त्यांच्यासाठी आदर्श परीसच होते. एक हक्काचे आधारवड होते.

(खंडाळा येथील महानवर सरांच्या हस्ते सत्कार, दाजी सदाशिव शिर्के)

(महाराष्ट्राचे राज्यपाल डॉ. पी.सी. अलेक्झांडर यांच्या हस्ते सत्कार)

(तत्कालीन सहकार मंत्री श्रीमंत अभयसिंहराजे भोसले यांच्या हस्ते सत्कार- रयत शिक्षण संस्था, सातारा, ९ मे १९९३)

प्राचार्य भोर यांच्या हस्ते सत्कार (तत्कालीन सहसचिव, रयत शिक्षण संस्था, सातारा)

      खेड्यातील गरीब कुटुंबातून शिक्षण घेतलेल्या एका मुलाने आपल्या कुशलतेने मिळवलेल्या यशाचा यथोचित गौरव व्हावा असे महानवर सरांना नेहमी वाटे; विशेषतः हा गौरव तत्कालीन मुख्यमंत्री व रयत शिक्षण संस्थेचे अध्यक्ष माननीय शरद पवार साहेबांच्या हस्ते झाला पाहिजे ही त्यांची उत्कट इच्छा होती. पण त्यावेळी हे नियोजन जुळून आले नाही. त्यातच त्यांची बदली रामानंदनगर येथे झाली असतानाही त्यांनी तत्कालीन सहकारमंत्री आणि आमदार कै. पतंगराव कदम यांच्या हस्ते सरांचा सत्कार घडवून आणला होता. उद्देश एकच, केशवच्या पाठीवर शाब्बासकीची थाप व ग्रामीण भागातून येणाऱ्या विद्यार्थ्यांना याद्वारे प्रेरणा मिळावी. महानवर सरांनी एवढ्यावरच न थांबता अनपटवाडी गावच्या सरपंचांना कॉलेजचे पत्र पाठवून केशव सरांचा आमदार कै मदनराव पिसाळ यांच्या हस्ते सन्मान करण्यास सुचवले होते. त्यांनी स्वतः येण्याची तयारी दाखवली होती. ते पत्र अजूनही सरांच्या संग्रही आहे. शिक्षक आणि विद्यार्थी यांच्यामध्ये तयार झालेले हे मैत्रीचे आणि स्नेहाचे नाते आजीवन टिकले आहे. खरच अशा शिक्षकांची आज समाजाला नितांत गरज आहे.

(तत्कालीन सहकारमंत्री डॉ. पतंगराव कदम यांच्या हस्ते सत्कार)

      सन १९९२ साली बी. एस्सी. त ९१ टक्के गुण प्राप्त केल्यानंतर महानवर सरांचे मार्गदर्शन घेऊन सरांनी एम. एस्सी. करायचे ठरवले. तेव्हा गावातले सरांचे प्रेरणास्थान प्राध्यापक दत्तात्रय सदाशिव मांढरे हे भौतिकशास्त्रासारखा आव्हानात्मक विषय घेऊन एम. एस्सी. झालेले एकमेव व्यक्तिमत्व होते. सरांचे पदव्युत्तर शिक्षण शिवाजी विद्यापीठ कोल्हापूर येथे सुरू झाले. सर विद्यापीठात आल्यावरही महानवर सरांचे त्यांच्यावरील लक्ष कमी झाले नव्हते. पत्राद्वारे कायम मार्गदर्शन आणि चौकशी ठरलेली असायची. दाजीही खर्चासाठी किमान आवश्यक पाचशे रुपये दरमहा पाठवत असत. या शिक्षण कालखंडात सरांच्या जीवनात अत्यंत गरजेची स्थित्यंतरे आली. एम.एस्सी. दरम्यान सर विद्यापीठ वसतिगृहात राहत असत. प्रथम वर्षी त्यांना इंग्रजीचे डॉ. विवेकानंद रणखांबे हे रूमपार्टनर लाभले. विवेकानंद रणखांबे यांचा स्वभाव अत्यंत काटेकोर आणि शिस्तबद्ध होता. वडीलधाऱ्या माणसांविषयी असणारा आदर, नम्रता, सुशील स्वभाव आणि शांत वृत्ती हे गुण केशव सरांनी त्यांच्याकडून आत्मसात केले. नातेसंबंध जपण्याची कला सरांना याच मित्राकडून शिकायला मिळाली. द्वितीय वर्षात असताना त्यांचे लोणंद येथील गणिताचे जुनिअर मित्र श्री. अरविंद तावरे हे रूम पार्टनर म्हणून लाभले. त्यांची अभ्यास करण्याची पद्धत, परिपूर्णता तसेच सभ्य वर्तन या सर्वांचा प्रभाव सरांवर होत होता. आयुष्यात भेटलेली माणसेच माणसाला घडवत असतात व त्यांच्या जीवनावर खोल परिणाम करत असतात हेच खरं.

(एमएससी मध्ये)

      शिवाजी विद्यापीठात एम.एस्सी. करीत असताना सरांना आर्थिक सहाय्य नेहमीच अपेक्षित असायचे. सरांची आर्थिक अडचण समजल्यावर त्यांचे अनपटवाडी गावातील मित्र हनुमंत मांढरे, अनिल अनपट, दिलीप अनपट, लालसिंग मांढरे आणि इतरांनी एकत्र येऊन सरांसाठी मदत करण्याचा विचार केला. याकरता गावातील मारुती मंदिरात मित्रपरिवारानी बैठक घेतली. सर्वांनाच सरांच्या शैक्षणिक क्षमतेवर मोठा भरवसा होता. 'केशव शिकून मोठा झाला तर आपल्या गावाचे नाव नक्कीच मोठ होईल'- हा त्यांना विश्वास होता. मग सर्वांनी आपआपल्या ऐपतीप्रमाणे मदत करून त्यावेळी रुपये ५०० चे आर्थिक सहाय्य सरांना केले होते. त्याकाळी ती मदत सरांसाठी आभाळाएवढी होती. मित्रांच्या विश्वासाचा आणि आधाराचा सरांना फार अभिमान आहे आणि सरांनी तो कृतीतून सार्थ ठरवला आहे.

 

 (एम.एस्सी. मित्रांसोबत)

      एम.एस्सी. च्या परीक्षेत सन १९९४ साली सरांनी भौतिकशास्त्र विषयांत ६६ टक्के गुण मिळवून 'श्रीमती गंगुबाई दत्तात्रय कुलकर्णी (जांभळीकर), इचलकरंजी पुरस्कार' मिळवला. जिद्द, चिकाटी आणि चौकस बुध्दीने ते विद्यापीठात सर्वप्रथम आले. एम.एस्सी. झाल्यानंतर काही काळ सर गावी राहिले. तेव्हा सरांना नोकरीचा प्रश्न भेडसावत होता. विद्यापीठामधील त्यांचे शिक्षक प्रा. ए.व्ही. राव सर वारंवार पत्र पाठवून सरांना संशोधनासाठी येण्यास आग्रह करत असत. त्यानुसार संशोधनाची आवड निर्माण झाल्यामुळे सरांनी नोकरीशोध थांबवून प्रा. ए.व्ही. राव सरांकडे ऑक्टोबर १९९४ साली युजिसी संशोधन प्रकल्पामध्ये प्रोजेक्ट फेलो म्हणून काम सुरू केले. त्यांना दरमहा १८०० रुपये शिष्यवृत्ती मिळत असे. तब्बल एक वर्ष आणि आठ महिने या ठिकाणी काम केल्यानंतर सुध्दा काही तांत्रिक अडचणींमुळे ते राव सरांकडे पी.एच.डी. करू शकले नाहीत.

 (पी.एच.डी. चे सहकारी: (सर्व डॉ. कोळेकर, बेलाड, हरनाथ, वटवे, वाघ, चौधरी )

      दरम्यान ३१ डिसेंबर १९९५ रोजी सरांच्या वडिलांचे देहावसान झाले. सर त्यांच्या सेवेत कायम व्हावेत आणि लवकर स्थावर व्हावेत अशी वडिलांची नेहमी इच्छा होती. पंढरपूरच्या विठ्ठलाच्या दर्शनाला पायी चालत जाण्याची इच्छा वडिलांनी सरांकडे बोलून दाखविली होती, ती सुद्धा अपुरी राहिली. आपल्या वडिलांचे अंत्यदर्शन सुध्दा सरांना करता आले नाही. घरातील सर्व आर्थिक जबाबदारी असताना वडिलांचा मोठा आधार संपला होता. सरांना मानसिक आणि भावनिक आधाराची गरज होती. अशा वेळी त्यांचे मित्र व मुंबईच्या बीएआरसी येथील शास्त्रज्ञ डॉ. प्रताप वाघ यांनी आलेल्या परिस्थीतीला सामोरे जाण्यासाठी सरांना धीर दिला. वर्षभर त्याकाळी संशोधन शिष्यवृत्त्या उशीरा येत त्यामुळे थकबाकी वाढत जाई. त्यामुळे सरांकडे रोजच्या खर्चासाठी देखील पैसे नसत. तेव्हा वाघ सरांनी वर्षभर सरांचा सर्व खर्च मोठ्या भावाप्रमाणे उचलला. मनमिळावूपणा, पडेल ते कष्ट करण्याची तयारी, सुस्वभाव हे वाघ सरांचे गुण त्यांनी आचरणात आणले. आयुष्य नेहमी माणसासाठी ज्ञानदानाचं कार्य करत असतं, माणसानं मात्र विद्यार्थी होऊन ते अवगत केलं पाहिजे.

(प्रा. मायकेल न्युमन स्पॅलर्ट, प्रा. सी. एच. भोसले)

      सरांना आता नोकरीची नितांत गरज भासू लागली होती. पण वस्तुस्थितीच अशी होती की नाईलाजास्तव सर्व काही बघत राहावं लागत होतं. पुढे जून १९९६ साली सर डॉ. सी.एच. भोसले सरांच्याकडील डी.एस.टी. संशोधन प्रकल्पामध्ये पुन्हा नव्या जोमाने आणि उमेदीने रुजू झाले. ती होती त्यांची नवीन संशोधन क्षेत्रातील मुळापासून सुरुवात ! संशोधनाचा विषय होता; सेमीकंडक्टर सेप्टम संचय घट वापरुन विद्युत उर्जेचा साठा. संशोधन करत असताना भोसले सरांच्या व्यक्तिमत्वाचा सखोल परिणाम सरांवर झाला. त्यांचे अनेक गुरुमंत्र सरांना शिकायला मिळाले. ज्ञानाबरोबरच तुमच्यात आत्मविश्वास असेल तर तुम्ही जीवनात पाहिजे ते ध्येय साकार करू शकता आणि कठीण पेचप्रसंगामध्ये मार्ग काढू शकता अशी शिकवण भोसले सरांकडून मिळाली. एक आदर्श शिक्षक कसा असावा याचे धडे सरांकडून मिळाले. भोसले सर स्वतःच एक आदर्श शिक्षक असल्याने त्यांची शिकवण्याची हातोटी आत्मसात करता आली. हे करत असतानाच ज्युनिअर रिसर्च फेलो म्हणून १९५० रुपये शिष्यवृत्तीवर दोन वर्ष आणि सिनियर रिसर्च फेलो म्हणून ३२५० रुपये शिष्यवृत्तीवर एक वर्ष संशोधन कार्य केले आणि त्यानंतर त्यांचा उज्वल भविष्यकाळ त्यांना समोर दिसू लागला. जून १९९९ मध्ये त्यांनी आपला पी.एच.डी.चा शोधप्रबंध विद्यापीठास सदर केला आणि सर्व पराकाष्टांचे फळ मिळाले. प्रचंड कष्ट आणि जीव ओतून केलेल्या संशोधनामुळे जुलै १९९९ मध्ये शिवाजी विद्यापीठाच्या भौतिकशास्त्र विभागामध्ये अधिव्याख्याता पदावर सरांची निवड झाली. त्यांच्यासाठी हि - आपण ज्याठिकाणी शिकलो त्याच मातृसंस्थेची सेवा करण्याची संधी होती. सर या पदावर राहून अध्यापनाचे कार्य अत्यंत तळमळीने आणि मन लावून करत असत. कितीही संकटे आली तरी, त्रास झाला तरीही प्रयत्न न सोडता त्या गोष्टीचा पाठपुरावा केला तरच यशप्राप्ती होते अशी सरांची कार्यशैली होती.

 

(एम.एस्सी. चा वर्ग, जुलै २००५) 

      सरांना दर्जेदार आणि ज्ञानात्मक अध्यापन क्षमता प्राप्त झाली आहे. सरांची क्लासिकल मेकॅनिक्स, स्टॅटिस्टिकल मेकॅनिक्स आणि सॉलिड स्टेट फिजिक्स ची लेक्चर्स म्हणजे विद्यार्थ्यांसाठी पर्वणीच असते. मुलांच्यात आत्मविश्वास वाढावा, विषयज्ञान वाढावे यासाठी विभागात सेमिनार चे आयोजन होत असते. सरांनी विचारलेल्या प्रश्नांची उत्तरे देताना मुलांची त्रेधातिरपीट उडते. मुलांनी स्वतः नोट्स काढल्या पाहिजेत, त्यासाठी पुस्तके वाचली पाहिजेत, रेडिमेड नोट्स वापरण्याची सवय सरांना अमान्य आहे, सतत सराव केला पाहिजे, अव्वल राहिले पाहिजे, कितीही त्रास झाला तरी विद्यार्थ्यांनी यशाचा शॉर्टकट शोधू नये अशी परखड मते सरांची आहेत. 'कल करे सो आज कर, आज करे सो अब’ या काव्यपंक्तीनुसार विद्यार्थ्यांना काम सांगितल्यानंतर ठराविक वेळेनंतर सर कामाचा पाठपुरावा करतात, ते काम गुणवत्तापूर्वक पद्धतीने करून घेतात. वारंवार केलेल्या पाठपुराव्यामुळे बऱ्याचदा विद्यार्थी त्रस्त होतात पण यामुळे विद्यार्थ्यांना त्वरीत अचूकपणे कामे करण्याची सवय लागते. ही पद्धत सरांची कार्यशैली रेखांकित करते. हा गुण म्हणजे सरांसाठी गुरु महानवर सरांचा आजन्म ठेवाच होय.

 

(वैज्ञानिक मायकेल न्युमन स्पॅलर्ट) 

      सरांच्या 'सेप्टम विद्युत घट' यावरील शोध प्रबांधासाठी शिवाजी विद्यापीठाने भौतिकशास्त्र विषयातील पी.एच.डी. (विद्यावाचस्पती) ही पदवी मे २००० मध्ये बहाल केली. या संशोधनासाठी सरांना मार्गदर्शक म्हणून डॉ. सी.एच. भोसले सर यांचे बहुमूल्य मार्गदर्शन लाभले. डॉक्टरेट संपादन केल्यानंतर अनपटवाडी या छोट्याशा गावाला मोठं करणाऱ्या डॉ. केशव राजपुरे सरांचा गावाने कौतुकरूपी फार मोठा सन्मान केला होता. सप्टेंबर २००० मध्ये ऑस्ट्रियातील मायकल न्यूमन स्पेलार्ट या जागतिक किर्तीच्या शास्त्रज्ञाने सरांना पुढील संशोधनासाठी सीएनआरएस प्रयोगशाळेत फ्रान्सला निमंत्रित केले होते. पण तांत्रिक अडचणीमुळे सरांना या संधीच सोनं करता आल नाही. पुढे महाराष्ट्र राज्य शासन आयोजीत व पुणे विद्यापीठामार्फत फेब्रुवारी २००२ मध्ये घेण्यात आलेल्या भौतिकीय विज्ञान विषयातील अधिव्याख्याता पदासाठीची राज्यस्तरीय पात्रता चाचणी (एसइटी) - सेट पात्रता परीक्षा सर उत्तीर्ण झाले. उल्लेखनीय मुद्दा म्हणजे त्यांनी या परीक्षेसाठी कधीही विशेष अभ्यास केला नाही. भौतिकशास्त्रातून सेट पात्रता परीक्षा उत्तीर्ण होणे हीच मुळी आव्हानात्मक गोष्ट आहे की जीचा निकाल तेव्हा १ टक्क्यांहून कमी लागत असे. हे ते करू शकले ते निव्वळ त्यांच्यातील अनुभवाने आलेल्या प्रतिभेमुळे व त्यांच्यात निर्माण झालेल्या जिद्द, आत्मविश्वास आणि निश्चयी स्वभावामुळे. परिस्थितीला नमवत जिद्दीने अध्यापनात आणि संशोधनात कार्य करणाऱ्या सरांच्या व्यक्तित्वाची छाप पडत होती. त्याचाच परिपाक म्हणजे केवळ गुणवत्तेच्या जोरावर २०११ साली सर भौतिकशास्त्र विभागात सहाय्यक प्राध्यापक झाले. गत दशकापासून अध्यापन आणि संशोधनाचे कार्य अत्यंत तळमळीने केले असल्यामुळे २०१४ साली सरांची सरळसेवा भरतीद्वारे प्राध्यापकपदी नियुक्ती झाली. सध्या सर विद्यापिठातील भौतिकशास्त्र विषयात प्राध्यापक पदावर काम करत आहेत. सरांची शिस्तप्रिय आणि विद्यार्थीप्रिय शिक्षक अशी ख्याती आहे.

(कुलगुरू डॉ. एम.जी. ताकवले यांच्या हस्ते पीएचडी पदवी)

 

(पीएचडी मिळाल्याबद्दल गावाकडून सत्कार) 

      आत्तापर्यंत सरांचे एकूण २०० शोधनिबंध वेगवेगळ्या आंतरराष्ट्रीय नियतकालिकांत प्रसिद्ध झाले आहेत. यामध्ये दोन समीक्षा शोध निबंधांचा देखील समावेश आहे. त्यांच्या 'पाणी शुद्धीकरणा' संबंधित वैशिष्ठ्यपूर्ण संशोधनावरील त्यांनी दोन पेटंटस नोंदवली आहेत. सोलर सेल्स, थिन फिल्म्स, फोटोकॅटॅलेसीस ऑफ वॉटर हे सरांच्या संशोधनाचे विषय आहेत. आत्तापर्यंत त्यांची पाच पुस्तके प्रकाशित झाली आहेत. त्यांच्या मार्गदर्शनाखाली पंधरा विद्यार्थ्यांनी पी.एच.डी. पदवी संपादन केलेली आहे आणि सध्या सहा विद्यार्थी त्यांच्याकडून पी.एच.डी. साठी मार्गदर्शन घेत आहेत. सदरील विद्यार्थ्यांपैकी काही विद्यार्थी पुढे परदेशात उच्च शिक्षण घेत आहेत. तसेच इतर विद्यापीठे आणि महाविद्यालयांत सहायक प्राध्यापकपदी काम करत आहेत. महत्वाची गोष्ट म्हणजे सरांना त्यांच्या शिक्षकांनाही (डॉ. सर्जेराव यादव, डॉ. जयवंतराव थोरात) संशोधनादरम्यान मार्गदर्शन करण्याचे भाग्य लाभले आहे. म्हणजे त्यांनी गुरुंचेही गुरु होण्याचा मान मिळवला आहे.

 

(पीएचडी विद्यार्थी)

      सरांनी केंद्र सरकारच्या जवळजवळ ८५ लाख रुपयांच्या निधीतील पाच संशोधन प्रकल्प यशस्वीरित्या पूर्ण केले आहेत. केंद्र सरकारकडून मिळालेल्या अनुदानाचा योग्य विनियोग करून त्यांनी त्यांच्या प्रयोगशाळेत अद्ययावत संशोधन सुविधांची निर्मिती करून विभागाच्या पायाभूत संशोधन सुविधेमध्ये भर घालून सुसूत्रता आणली आहे. महाराष्ट्र अकॅडमी ऑफ सायन्स ने ३० ऑक्टोबर २०१५ रोजी सरांना कायमचे सदस्यत्व बहाल करून त्यांच्या महान कार्याचा यथोचित सन्मान केला आहे. स्वतः बरोबरच इतरांचा सुध्दा विकास करण्यात असलेली सरांची आवड त्यांच्या अविरत कार्यातून प्रतीत होते. अनपटवाडी गावाला सरांच्या शिक्षणक्षेत्रातील उत्कृष्टतेचा सार्थ अभिमान आहे. यशाच्या अनेक पायऱ्या पादाक्रांत करत असताना वेळोवेळी गावाने सरांचा सन्मान केला आहे.

 

(महाराष्ट्र विज्ञान अकादमीच्या मान्यतेमुळे गावातून सत्कार) 

      विद्यापीठाचे 'गोल्ड मेडलिस्ट' राहिलेले सर आपल्या संशोधनातून विद्यापीठाचे नाव आंतरराष्ट्रीय स्तरावर नेण्यात प्रयत्नशील आहेत. सरांचा संशोधनातील एच-इंडेक्स ५२ आहे. वैज्ञानिक प्रकाशनांची क्षमता आणि परिणाम मोजण्याचे एच-इंडेक्स हे मापक आहे. तर सरांच्या संशोधनास ७३७२ (१९ जून २०२० अखेर) सायटेशन्स अर्थात उद्धरणे मिळाली आहेत. यावरून सरांच्या संशोधन कार्याची गुणवत्ता जाणकारांच्या सहज लक्षात येईल. त्यांचे कर्तृत्व, क्षमता आणि शैक्षणिक यश या सर्वांचा विचार करून शिवाजी विद्यापीठाने जून २०१६ पासून त्यांच्यावर यूसिक, सीएफसी आणि डीएसटी-सैफ या विद्यापीठाच्या सुविधा केंद्रांच्या विभागप्रमुखपदाची जबाबदारी सोपवली आहे. अलीकडेच त्यांची विभागप्रमुख म्हणून चार वर्षांची मातृसंस्थेची सेवा पूर्ण झाली. सर बऱ्याच संशोधन मासिकांचे तसेच विद्यापीठांतील पी.एच.डी. साठी चे परिक्षक आहेत. प्राचार्य, प्राध्यापक आणि शिक्षक यांच्या नेमणूका करण्यासाठी कुलगुरू नियुक्त प्रतिनिधी म्हणून ते काम पाहतात. शिवाजी विद्यापीठाच्या भौतिकशास्त्र विषयाच्या अभ्यास मंडळावर सर प्रतिनिधी म्हणून काम पाहतात. ते विविध महाविद्यालयांच्याही अभ्यासमंडळांचे सदस्य आहेत. विद्यापीठाच्या स्थानिक चौकशी समिती, तांत्रिक समिती आणि निर्लेखन समिती अश्या विविध समित्यांवर सरांच्या कार्याची छाप आहे. एवढा प्रचंड कामाचा पसारा सांभाळत असताना सरांना याचे गमक विचारले असता सर सांगतात की, ‘तुमच्याकडे प्रचंड आत्मविश्वास, शिस्तबद्धपणा आणि प्रामाणिकपणा असेल तर तुम्ही सुद्धा मोठमोठी कामे करू शकता. कोणत्याही कामात उत्कृष्ठपणा आणता आला पाहिजे. तुम्ही केलेल्या कामाचे समाधान तुम्हाला मिळाले पाहिजे’.

 

(शाहू कॉलेज, कोल्हापूर येथे व्याख्यान)

 

 

(एनएसएएम -२०१० परिषद चे संयोजक)

 

(सर्वोत्कृष्ट विभाग बक्षीस)

      अध्यापन आणि संशोधन याबरोबरच सरांनी सामाजिक कार्याचीदेखील आवड जोपासली आहे. मुंबईस्थित श्री. ग्राम विकास मंडळ, अनपटवाडी या सेवाभावी संस्थेचे ते सभासद आहेत. हि संस्था आवश्यक कौशल्य आणि आर्थिक मदत देऊन गावाच्या विकासाप्रती समर्पित आहे. शहीद परिवारासाठी कार्य करणाऱ्या 'जयहिंद फाऊंडेशन' या सामाजिक संस्थेचे ते संचालक आहेत. समाजात सैनिक आणि सैनिक परिवार यांना मान सन्मान मिळवून देण्याचं, नवीन पिढीत देशप्रेम, देशाभिमान जागृत करण्याचं काम जयहिंद फाऊंडेशनच्या माध्यमातून केलं जात. कित्येक गरजू गरीब आणि होतकरू विदयार्थ्यांना सरांनी आर्थिक मदत केली आहे.

(जयहिंद फाउंडेशनच्या सहकार्यांसह)

(जयहिंद फाउंडेशनचा ३० एप्रिल २०१८ चा सातारा येथील कार्यक्रम)

(आय फाउंडेशन बावधन यांच्या हस्ते सत्कार)

      सर पहिल्यापासूनच 'डिटरमिनिस्टिक' म्हणजे निश्चयी स्वभावाचे असून ते हाती घेतलेले काम गुणवत्तापूर्वक रितीने पूर्ण झाल्याशिवाय हातावेगळे करत नाहीत. त्यांच्या राहण्यात साधेपणा असून त्यांनी 'हाय प्रोफाईल स्कॉलर लाईफ' जगली आहे. एकवीस वर्षांच्या अध्यापनात सरांनी अनेक यशस्वी आणि परिपूर्ण विद्यार्थी घडवले. विद्यार्थ्याकडे पाहून त्याचे आर्थिक, मानसिक, भावनिक आणि शैक्षणिक विश्लेषण आणि योग्य पारख करण्याची दुर्लभ क्षमता सरांना लाभली आहे. नियमित व्यायाम आणि खेळ यामुळे सर नेहमी निरोगी असतात. एक चैतन्यदायी, उर्जादायी आणि प्रफुल्ल अध्यापक कसा असावा याचे उत्तम उदाहरण म्हणजे राजपुरे सर. एक अष्टपैलू व्यक्तिमत्व विद्यापीठास लाभले याबाबत विद्यार्थ्यांमधून नेहमीच प्रतिक्रिया येत असतात.

(सातारा येथील व्याख्यान)

      सरांना मित्र जोडायचा छंद आहे. लहानपणी पासून ते आजतागायत सरांनी खूप मित्र मिळवले आहेत. सर मित्रांवर तेवढीच माया आणि प्रेम करतात जेव्हढे आपल्या विद्यार्थ्यांवर करतात. एस.एस.सी., एच.एस.सी., बी.एस.सी., आणि एम.एस.सी. चे सर्व वर्गमित्र आणि मैत्रिणी आजही सरांच्या संपर्कात आहेत तसेच त्यांचे स्नेहमेळावे घेऊन हितगुजाच्या गोष्टी, सुख-दुःख यांची देवाणघेवाण केली जाते. यातही सरांचा पुढाकार असतो. हे काम तोच व्यक्ती करू शकतो ज्याची नाळ गावाशी आणि माणसांशी जोडलेली आहे. या कृतीतून सरांचे मित्रप्रेम किती अफाट आहे याची अनुभूती येते. आपले आयुष्य आपल्या तत्वांनी जगत असताना ते आनंदी होऊन सरांना जगायला आवडते.

      कॉलेजमध्ये खो-खोची लोकप्रियता कमी होती. मग त्यांनी आपले लक्ष क्रिकेटकडे वळवले. सर क्रिकेटसुद्धा उत्कृष्ट खेळतात. ते खंडाळ्यातील एकता क्रिकेट क्लबचे सदस्य होते. तिथे ते कॉर्क बॉलवर क्रिकेट खेळत असत. ते सलामीला फलंदाजी करत. सातारा विभागीय स्तरावरील स्पर्धेत त्यांनी लोणंद महाविद्यालयीन क्रिकेट संघाचे प्रतिनिधित्व केले आहे. कॉलेजमध्ये असताना त्यांनी लोणंद क्रिकेट संघामार्फत अनेक स्पर्धा खेळल्या आहेत. अभ्यासाव्यतिरिक्त खेळात रमून विद्यार्थ्यांत खिलाडूवृत्ती वाढावी यासाठी सर विद्यापीठाच्या मैदानावर दरवर्षी क्रिकेट स्पर्धांचे आयोजन करतात. स्वतः सराव करतात आणि खेळतात. आयुष्यातील  कठीण प्रसंगातही त्यांनी दाखवलेली खिलाडूवृत्तीचे हेच कारण असावे.सरांनी बऱ्याच क्रिकेट स्पर्धा खेळल्या परंतु त्यांच्या कायम स्मरणात राहिलेली स्पर्धा म्हणजे १९९७ साली विद्यापीठाच्या मैदानावर त्यांनी जिंकलेली स्पर्धा. ते फिजिक्स संघात खेळले होते आणि त्यांनी संपूर्ण लीगमध्ये सुपर बॉलिंग स्पेल टाकले होते. अंतिम मॅचमध्ये सरांनी फलंदाजीतही चमक दाखवत, ५५ आव्हान असलेल्या धावसंख्येत ५ बाद २ धावसंख्येवरुन ५ बाद ४५ पर्यंत धावफलक नेला होता व रोमहर्षक विजयला गवसणी घातली होती. त्यावेळी त्यांनी दाखवलं धैर्य आणि संयम त्यांनी स्वतःच्या आयुष्यातही कायम राखलेला आहे, हे विशेष...

      आज सरांनी जी उंची गाठली आहे, तिथे पोहोचण्यात सरांची स्वतःची अखंड मेहनत तर होतीच, पण या संघर्षमय प्रवासात ज्यांनी ज्यांनी सरांना वेळोवेळी यथाशक्ती सहकार्य केले आहे त्या सर्वांना सर कधीच विसरणार नाहीत. त्यांचे वर्गमित्र हनुमंत मांढरे सर त्यांना शक्य असलेली सर्वतोपरी मदत करत. अकरावी बारावी दरम्यान सरांचा इलेक्ट्रोनिक्स हा विषय होता. मुंबईतील मांढरे सरांच्या एका मित्राने बोर्डाचे अपेक्षित प्रश्नसंच मिळावेत म्हणून एक मासिक लावले होते. त्या मित्राचा इलेक्ट्रोनिक्स विषय नव्हता म्हणजे ते इलेक्ट्रोनिक्सचे पेपर त्याला उपयोगी नसायचे. मांढरे सर हे पेपर त्या मासिकातून कापून सरांना पाठवत. 'माझा मित्र करतोय ना अभ्यास, त्याचा होतोय ना फायदा' - ही कल्पनाच मुळी मांढरे सरांची केशव सरांना मदत करायची धडपड सांगून जाते.

      एम.एस्सी नंतर कुठल्यातरी स्पर्धा परीक्षेनिमित्त ते सातारला गेले होते. तेथे त्यांना त्यांचे मित्र रवींद्र अनपट भेटले. तेव्हा तेही स्पर्धा परीक्षांची तयारी करीत होते. केशवकडे या परीक्षेच्या तयारीसाठी आवश्यक अलीकडील पुस्तक नसेल - हे वास्तव रवी सरांनी जाणले. तात्काळ रोख मदतीसह त्यांनी सरांना त्यांच्याकडील पुस्तक दिले. मित्रांच्या अशा मदतगार वृत्तीने त्यांना अधिक परिश्रम करण्यास प्रवृत्त केले होते. गरीब परिस्थिती असूनही हनुमंत मांढरे तसेच रवींद्र अनपट सरांसारखे मित्र पाठीशी उभे होते म्हणून यशाची इमारत उभी राहू शकली असे सर मानतात.

(अनिल अनपट, हनुमंत मांढरे, संदिप माने, मनीषा धेडे, प्रशांत गुजर, महेश जाधव)

      आपल्या यशात बऱ्याच व्यक्तींचा प्रत्यक्ष आणि अप्रत्यक्ष संबंध आहे असे ते मानतात. त्यांचा मेहनती स्वभाव, प्रामाणिकता आणि नम्रता ही त्याच्या वडिलांची भेट आहे. त्यांच्या या यशामध्ये त्यांच्या मातोश्रींच्या संस्कारांचे आणि कष्टमय आशीर्वादांचे मोठे योगदान आहे. कोणतीही गोष्ट करण्यासाठी लागणारा आत्मविश्वास, हिय्या दाखविण्याची कला आणि हिंमत न हारण्याचा गुण सरांना आईकडूनच मिळाला. सरांना बी.एस्सी. दरम्यान आणि त्यांनतर आपल्या मुलापलीकडे माया लावणारी आणि संगोपण करणारी त्यांची बहीण फुलावती (आक्का) म्हणजे त्यांची दुसरी आईच. त्यांचे वडीलबंधू श्री. बाळासाहेब राजपुरे (दादा) हे उच्च विद्याविभूषित असूनही सुरुवातीपासूनच गावाकडील कुटुंबाची तसेच शेतीची सर्व जबाबदारी यशस्वीपणे सांभाळत आहेत त्यामुळे सरांना हे सर्व शक्य झाले. आपल्या यशात मोठ्या बंधूंचा मोठा वाटा आहे याची त्यांना जाणीव आहे. त्यांचे भाचे राजू शिर्के यांचे त्यांच्याविषयीचे बंधुतुल्य स्नेह आणि सर्व गोष्टींत सहकार्य, पाठिंबा आणि आधार हे ते विसरत नाहीत. त्यांच्या दिवंगत पत्नी सुजाता यांचे सरांच्या सुरुवातीच्या शिक्षकी कारकीर्दीत कुटुंबासाठीचे समर्पण आणि हंगामी सेवेदरम्यानच्या पाठिंब्याचे मोठे योगदान आहे. त्यांच्या सुविद्य पत्नी डॉ. प्रिती यांनी यानंतर त्यांच्या कुटुंबाची भरकटलेली गाडी पुन्हा रुळावर आणण्यात मोठे योगदान दिले आहे. त्यांच्या स्नेहा व सानवी या दोन्ही मुलींनी आईच्या मदतीने कठीण प्रसंगांत सावरून स्वत:ला पूर्वपदावर आणले आहे म्हणून त्यांचेही योगदान महत्वाचे आहे. सरांना त्यांचे मित्र हनुमंत मांढरे, अनिल अनपट, दिलीप अनपट, रवींद्र अनपट, अजित पिसाळ, शिवाजी खंडागळे, डॉ. विवेकानंद रणखांबे, अरविंद तावरे, डॉ. प्रताप वाघ या सर्वांचे अनमोल सहकार्य आणि प्रोत्साहन शिक्षणादरम्यान मिळाले. त्यांचे ते शतशः ऋणी आहेत. यशाच्या शिखरावर असताना हुरळून न जाता आपल्या मातीत पाय रोवून नाती जपण्याची कला सरांकडून शिकावी.

 

(आनंदी कुटुंब)

      खिडकीतला बोन्साय बनून रहाणं त्यांना कधी जमलेचं नाही. उन्हातान्हात तावून सुलाखून ज्याप्रमाणे गुलमोहर बहरतो तसेच जीवनात तावून सुलाखून गुलमोहराप्रमाणे त्यांना बहरायला आवडले आणि ते सत्यात ही उतरवले. ज्याप्रमाणे- धावणाऱ्यांसाठी वाटा नसून वाटांसाठी धावणे असते, गरुडझेप घेणारांसाठी आभाळाचे ओझे नसते, तसे सरांनी ज्या वाटेवर पाऊल ठेवले ती पायवाट न रहाता तिचे हमरस्त्यामध्येच रूपांतर केले. त्यांना कधीही कोणत्याही आव्हानांचे ओझे वाटलेचं नाही आणि त्यासाठी असणारा आत्मविश्वास त्यांच्याकडे ओतप्रोत होता. जिद्द पेरली की यश उगवते तसा त्यांचा एका छोट्याशा वाडीतून केसू येसू पासून सुरु झालेला जीवनप्रवास शिवाजी विद्यापीठातील विभागप्रमुख या उच्च स्थानावर पोहोचून यशवंत डॉ. केशव पर्यंत येऊन ठेपलेला आपल्याला पहायला मिळतो.

      सर आपल्या संशोधनाचा आलेख उंचावत राहो. जे जे तुम्हास हवं ते ते तुम्हास मिळो, भाग्यवान या शब्दाचा अर्थ तुम्हाकडे पाहून सर्वाना कळो. आपणास निरोगी, आनंदी, चैतन्यदायी आणि सुखकारक आयुष्य लाभो ही परमेश्वरचरणी प्रार्थना.

शब्दांकन: अनिकेत भोसले
मोबाईल: ८९७५७११०८०