विज्ञानातील नोबेल पारितोषिकांची विलक्षणता
३ ऑक्टोबर २०१७ रोजी यावर्षीचे भौतिकशास्त्रातील नोबेल पारितोषिक रेनर वीस, किप एस. थॉर्ने आणि बॅरी सी. बरीश या शास्त्रज्ञांना संयुक्तपणे देण्याचे जाहीर झाले आहे. लेझर इंटरफेरॉमीटर ग्रेविटेशनल-वेव ऑब्झर्वेटरी (एलआयजीओ) प्रकल्पाचे नेतृत्व करत या तिघांनी गुरुत्वलहरींचा शोध लावला होता. त्या तिघांमध्ये ९० लाख-स्वीडिश-क्रोन (अंदाजे ७ कोटी २५ लाख रुपये) च्या बक्षीसाचे विभाजन होईल. कदाचित सगळ्यात महत्वाचे म्हणजे हे तिघेजण त्यांच्या उर्वरित आयुष्यासाठी "२०१७ चे नोबेल पुरस्कार विजेते" म्हणून ओळखले जातील. पण एलआयजीओ प्रोजेक्टमध्ये मोलाचे योगदान देणाऱ्या १३३ संशोधन संस्थांमधील जवळजवळ ११०० इतर शास्त्रज्ञांच्या बाबतीत काय ? या शास्त्रज्ञांची नावे पेपरच्या सुरवातीला न देता शेवटी नमूद केलेली आहेत (संदर्भ: Physical Review Letters 116 (2016) 061102) कारण त्यांची नावे देण्यासाठी लागली होती तीन पृष्ठांची दीर्घ सूची ! प्रश्न या महत्वाच्या मुलभूत शोधात कितीजण सहभागी आहेत याचा नसेलही कदाचित पण ज्या शोधामध्ये त्यातील अनेकांनी आपली पूर्ण आयुष्ये अर्पण केली त्यांच्या नावाची दखल घेतली जात नाही हे मात्र नक्की..
खगोलशास्त्रज्ञ मार्टिन रीस यांनी बीबीसी न्यूजला सांगितले की, "एलआयजीओ चे यश शेकडो संशोधकांना जाते." आणि पुढे म्हणाले "२०१७ च्या नोबेल पुरस्कार समितीने ग्रुप पुरस्कारांना नकार दिल्याने वारंवार समस्या उद्भवल्या आहेत आणि कित्येक विज्ञानाचे कार्य प्रत्यक्षात कसे केले असावे याविषयी भ्रामक ठसा दिला आहे." हे परावर्तन परिचित आहे. प्रत्येक वर्षी, जेव्हा भौतिकशास्त्र, रसायनशास्त्र आणि फिजिओलॉजी किंवा मेडिसिन मध्ये नोबेल पुरस्कार दिले जातात, तेव्हा समीक्षकांच्या हे लक्षात येते की यामध्ये शास्त्रज्ञांना त्यांच्या कामाबद्दल ओळखण्याची एक बेजबाबदार आणि अनैसर्गिक पद्धत आहे. विज्ञानाचा सन्मान करण्याऐवजी, ते त्याचे स्वरूप विकृत करतात, त्याचा इतिहास पुन्हा लिहितात आणि अनेक महत्वाच्या योगदानकर्त्यांना दुर्लक्षीत करतात.
बक्षिसांबद्दल बोलायचे तर या खात्रीने चांगल्या गोष्टी आहेत. वैज्ञानिक शोध हे मानवी उपक्रमांमधले महत्त्वाचे भाग म्हणून ओळखले जावे. नोबेल पारितोषिकाची वेबसाइट ही एक शैक्षणिक खजिना आहे की जिथे प्रसिद्ध ऐतिहासिक तपशील भरभरून दिलेले आहेत की जे प्रकाशित पेपर्सपासून गायब आहेत. आणि वर्षानुवर्षे, एखाद्या घटनेबद्दल विज्ञानाला अशीच प्रकर्षाने वाट पाहवी लागते की जी सामान्यत: ऑस्कर किंवा एम्मी नॉमिनेशनसाठी राखीव असते, हे सगळं अगदी उपहासात्मक आहे. पण वैज्ञानिक नोबेलनी अगदी सुरुवातीपासूनच खोल-मुळांच्या समस्यांवर इशारा दिल्यापासून वाद निर्माण झाला आहे.
अँटिटॉक्सिनच्या शोधासाठी एमिल्स वॉन बेहरिंग यांना मेडिसिनमधील १९०१ चे पहिले नोबेल देण्यात आले परंतु त्यांचे जवळचे सहकारी शिबासाबुरो किटासाटो यांना मात्र विचारात घेतले नाही. १९५२ साली मेडिसिन आणि फिजिओलॉजी चे नोबेल स्ट्रेप्टोमायसिन या प्रतिजैविकचा शोध घेण्यासाठी सेलमन वॉक्समन यांना देण्यात आले. यावेळी वॉक्समनचे पदवीधर विद्यार्थी अल्बर्ट शाट्स, ज्यांनी प्रत्यक्षात हे रसायन शोधले, यांना दुर्लक्षीत केले. २००८ मध्ये रसायनशास्त्रातील नोबेल पारितोषिक ग्रीन फ्लूरोसन्ट प्रोटीन (जीएफपी) च्या शोधाकरिता तीन संशोधकांना देण्यात आले. तेव्हा सामान्यतः जीएफपी हा परमाणु इतर शास्त्रज्ञ आपल्या पेशींमधील हालचालीचे निरीक्षण करण्यासाठी वापरत. डग्लस प्राशर, की ज्याने जीएफपीसाठी जनुकांची प्रथम क्लोन केले, याचा त्या तीनात समावेश नव्हता.
जर त्यांनी आधीपासूनच मूळ नियमांना झुकवले असेल, तर आणखी पुढे का जाऊ नये?
काही प्रकरणांमध्ये स्वतःचे नाव वगळल्याबद्दल लोकांनी विरोध केला होता. २००३ मध्ये मॅग्नेटीक रेसॉनन्स इमॅजींगच्या शोधातील रे दामियायन यांना कमिटीने चुकीच्या पद्धतीने मेडिसिनमधील नोबेल पुरस्कारातून वगळले होते. मग त्यास विरोध करण्यासाठी रे दामियायन यांनी अमेरिकेतील वृत्तपत्रांत पूर्णपान भरून जाहिरातींची मालिका काढली होती. त्यावेळेस नोबेल समितीने फक्त पॉल लॅटरबर आणि पीटर मॅन्सफिल्ड यांचीच निवड केली होती. तेव्हा दामादियन यांना वगळणे ही "लज्जास्पद चुक आहे आणि ती दुरुस्त व्हायलाच हवी" असा सूर निघाला होता. "सोमवारी सकाळी मी जागा झालो आणि माझ्या लक्षात आले की माझे नाव इतिहासातून पुसून टाकले आहे याचे मला अतीव दु:ख होत आहे आणि ते घेवून मी जगूच शकत नाही" असे नंतर त्यांनी लॉस एंजेलिस टाइम्सला सांगितले.
प्रत्येक वर्षी वैज्ञानिक नोबेलच्या बक्षिसासाठी जास्तीत जास्त तीन पुरस्कार विजेते ठरवतात. त्यामुळे पारितोषिकासाठी कोणत्या तिघांना निवडावे ही एक विचित्र समस्या बनली आहे. इव्हान ऑरानस्की आणि अॅडम मार्कस यांनी स्टॅटमध्ये लिहिलेले आहे की आधुनिक विज्ञान हे "टीम स्पोर्ट्सचा टीमियेस्ट" आहे. होय, काहीवेळा संशोधक एकटाच शोध लावतो, परंतु हे दुर्मिळ आहे. अशामुळे जरी एका संशोधन गटामध्ये पोस्टडॉक्स्, विद्यार्थी आणि तंत्रज्ञांची एक तुकडी नाविन्यपूर्ण शोधामध्ये सहभागी असली तरी संपूर्ण शोधाचे श्रेय फक्त एका संशोधकास मिळते आणि बहुतेक वेळा अनेक ग्रुप एकाच प्रकल्पावर काम करतात. आणि फिजीकल रिव्हिव लेटर्स मधील ज्या शोधनिबंधाने एलआयजीओ टीमने आपला शोध जाहीर केला तीत तीन पानांची लेखक सूची आहे. आणखी एक अलीकडील शोधनिबंध, ज्याद्वारे हिग्ज बोसॉनच्या वस्तुमानाचा अचूक अंदाज वर्तवला होता, त्यामध्ये ५१५४ लेखक आहेत.
नोबेल पुरस्काराचे पाठीराखे -नोबेल कमिटी अल्फ्रेड नोबेल यांच्या इच्छापत्रात घालून दिलेल्या नियमांनुसार पुरस्कार प्रदान करते- असा सूर धरतात. तसं असल्यास नोबेल यांच्या इच्छापत्रानुसार हा पुरस्कार एक "व्यक्ती" -एकटा- ओळख पुरस्कार म्हणून ज्याने "मागील वर्षभरात" आपल्या संशोधन क्षेत्रात महत्वपूर्ण शोध लावला आहे त्यालाच दिला जावा असे म्हंटले आहे. याउलट नोबेल कमिटी या पुरस्काराची शिफारस जास्तीत जास्त तीन व्यक्तींपर्यंत दहा वर्षांपूर्वी लावलेल्या शोधासाठी करते. जर ते आधीपासूनच मूळ नियमांना झुकवत असतील, तर आणखी थोडं पुढ का जाऊ नये? २०१२ मध्ये सायंटिफिक अमेरिकनच्या संपादकांनी सुचविल्याप्रमाणे, शांततेच्या नोबेल पुरस्कारासारखेच वैज्ञानिक नोबेल पुरस्कार देखील टिम आणि संस्थांना का दिले जाऊ नये?
यामध्ये सुधारणा करायला कदाचित कमी किंमत चुकवावी लागेल पण हे टाळल्यामुळे नक्कीच जादा किंमत मोजावी लागत आहे. २०१३ साली आर्टूरो कॉसाडेव्हल आणि फेरिक फॅंग हे जीवशास्त्रज्ञ लिहितात की नोबेलने जरी एकमेव अलौकिक बुद्धिमत्तेची कल्पना मांडली असली तरी तत्त्ववेत्ते थॉमस कार्लाईल यांनी "जगाचा इतिहास म्हणजे महान पुरुषांचे चरित्र आहे" - असे याचे स्पष्टीकरण दिले होते.. नोबेल यांनी या अविज्ञाननिष्ठ आणि अपायकारक पुराण कथेस भरीस घालले आहे. असं केल्यामुळे कॅसॅदवेल आणि फॅंग म्हणतात, ते "विज्ञानातील एक सदोष बक्षीसप्रणाली मजबूत करतात ज्यात विजेता सर्वकाही घेतो आणि बऱ्याच लोकांच्या योगदानांकडे दुर्लक्ष करून त्यांना दुर्लक्षीत केले जाते." तसं बघीतलं तर, बक्षिसे शोधामध्ये कोणी महत्वाचे योगदान दिले याबद्दल नाहीतच मुळी, परंतु शैक्षणिक संस्थांच्या घातक घोटाळय़ांमधून सुखरूपपणे जो वाचला आहे त्याच्यासाठी आहेत असे वाटते.
३ ऑक्टोबर २०१७ रोजी यावर्षीचे भौतिकशास्त्रातील नोबेल पारितोषिक रेनर वीस, किप एस. थॉर्ने आणि बॅरी सी. बरीश या शास्त्रज्ञांना संयुक्तपणे देण्याचे जाहीर झाले आहे. लेझर इंटरफेरॉमीटर ग्रेविटेशनल-वेव ऑब्झर्वेटरी (एलआयजीओ) प्रकल्पाचे नेतृत्व करत या तिघांनी गुरुत्वलहरींचा शोध लावला होता. त्या तिघांमध्ये ९० लाख-स्वीडिश-क्रोन (अंदाजे ७ कोटी २५ लाख रुपये) च्या बक्षीसाचे विभाजन होईल. कदाचित सगळ्यात महत्वाचे म्हणजे हे तिघेजण त्यांच्या उर्वरित आयुष्यासाठी "२०१७ चे नोबेल पुरस्कार विजेते" म्हणून ओळखले जातील. पण एलआयजीओ प्रोजेक्टमध्ये मोलाचे योगदान देणाऱ्या १३३ संशोधन संस्थांमधील जवळजवळ ११०० इतर शास्त्रज्ञांच्या बाबतीत काय ? या शास्त्रज्ञांची नावे पेपरच्या सुरवातीला न देता शेवटी नमूद केलेली आहेत (संदर्भ: Physical Review Letters 116 (2016) 061102) कारण त्यांची नावे देण्यासाठी लागली होती तीन पृष्ठांची दीर्घ सूची ! प्रश्न या महत्वाच्या मुलभूत शोधात कितीजण सहभागी आहेत याचा नसेलही कदाचित पण ज्या शोधामध्ये त्यातील अनेकांनी आपली पूर्ण आयुष्ये अर्पण केली त्यांच्या नावाची दखल घेतली जात नाही हे मात्र नक्की..
खगोलशास्त्रज्ञ मार्टिन रीस यांनी बीबीसी न्यूजला सांगितले की, "एलआयजीओ चे यश शेकडो संशोधकांना जाते." आणि पुढे म्हणाले "२०१७ च्या नोबेल पुरस्कार समितीने ग्रुप पुरस्कारांना नकार दिल्याने वारंवार समस्या उद्भवल्या आहेत आणि कित्येक विज्ञानाचे कार्य प्रत्यक्षात कसे केले असावे याविषयी भ्रामक ठसा दिला आहे." हे परावर्तन परिचित आहे. प्रत्येक वर्षी, जेव्हा भौतिकशास्त्र, रसायनशास्त्र आणि फिजिओलॉजी किंवा मेडिसिन मध्ये नोबेल पुरस्कार दिले जातात, तेव्हा समीक्षकांच्या हे लक्षात येते की यामध्ये शास्त्रज्ञांना त्यांच्या कामाबद्दल ओळखण्याची एक बेजबाबदार आणि अनैसर्गिक पद्धत आहे. विज्ञानाचा सन्मान करण्याऐवजी, ते त्याचे स्वरूप विकृत करतात, त्याचा इतिहास पुन्हा लिहितात आणि अनेक महत्वाच्या योगदानकर्त्यांना दुर्लक्षीत करतात.
बक्षिसांबद्दल बोलायचे तर या खात्रीने चांगल्या गोष्टी आहेत. वैज्ञानिक शोध हे मानवी उपक्रमांमधले महत्त्वाचे भाग म्हणून ओळखले जावे. नोबेल पारितोषिकाची वेबसाइट ही एक शैक्षणिक खजिना आहे की जिथे प्रसिद्ध ऐतिहासिक तपशील भरभरून दिलेले आहेत की जे प्रकाशित पेपर्सपासून गायब आहेत. आणि वर्षानुवर्षे, एखाद्या घटनेबद्दल विज्ञानाला अशीच प्रकर्षाने वाट पाहवी लागते की जी सामान्यत: ऑस्कर किंवा एम्मी नॉमिनेशनसाठी राखीव असते, हे सगळं अगदी उपहासात्मक आहे. पण वैज्ञानिक नोबेलनी अगदी सुरुवातीपासूनच खोल-मुळांच्या समस्यांवर इशारा दिल्यापासून वाद निर्माण झाला आहे.
अँटिटॉक्सिनच्या शोधासाठी एमिल्स वॉन बेहरिंग यांना मेडिसिनमधील १९०१ चे पहिले नोबेल देण्यात आले परंतु त्यांचे जवळचे सहकारी शिबासाबुरो किटासाटो यांना मात्र विचारात घेतले नाही. १९५२ साली मेडिसिन आणि फिजिओलॉजी चे नोबेल स्ट्रेप्टोमायसिन या प्रतिजैविकचा शोध घेण्यासाठी सेलमन वॉक्समन यांना देण्यात आले. यावेळी वॉक्समनचे पदवीधर विद्यार्थी अल्बर्ट शाट्स, ज्यांनी प्रत्यक्षात हे रसायन शोधले, यांना दुर्लक्षीत केले. २००८ मध्ये रसायनशास्त्रातील नोबेल पारितोषिक ग्रीन फ्लूरोसन्ट प्रोटीन (जीएफपी) च्या शोधाकरिता तीन संशोधकांना देण्यात आले. तेव्हा सामान्यतः जीएफपी हा परमाणु इतर शास्त्रज्ञ आपल्या पेशींमधील हालचालीचे निरीक्षण करण्यासाठी वापरत. डग्लस प्राशर, की ज्याने जीएफपीसाठी जनुकांची प्रथम क्लोन केले, याचा त्या तीनात समावेश नव्हता.
जर त्यांनी आधीपासूनच मूळ नियमांना झुकवले असेल, तर आणखी पुढे का जाऊ नये?
काही प्रकरणांमध्ये स्वतःचे नाव वगळल्याबद्दल लोकांनी विरोध केला होता. २००३ मध्ये मॅग्नेटीक रेसॉनन्स इमॅजींगच्या शोधातील रे दामियायन यांना कमिटीने चुकीच्या पद्धतीने मेडिसिनमधील नोबेल पुरस्कारातून वगळले होते. मग त्यास विरोध करण्यासाठी रे दामियायन यांनी अमेरिकेतील वृत्तपत्रांत पूर्णपान भरून जाहिरातींची मालिका काढली होती. त्यावेळेस नोबेल समितीने फक्त पॉल लॅटरबर आणि पीटर मॅन्सफिल्ड यांचीच निवड केली होती. तेव्हा दामादियन यांना वगळणे ही "लज्जास्पद चुक आहे आणि ती दुरुस्त व्हायलाच हवी" असा सूर निघाला होता. "सोमवारी सकाळी मी जागा झालो आणि माझ्या लक्षात आले की माझे नाव इतिहासातून पुसून टाकले आहे याचे मला अतीव दु:ख होत आहे आणि ते घेवून मी जगूच शकत नाही" असे नंतर त्यांनी लॉस एंजेलिस टाइम्सला सांगितले.
प्रत्येक वर्षी वैज्ञानिक नोबेलच्या बक्षिसासाठी जास्तीत जास्त तीन पुरस्कार विजेते ठरवतात. त्यामुळे पारितोषिकासाठी कोणत्या तिघांना निवडावे ही एक विचित्र समस्या बनली आहे. इव्हान ऑरानस्की आणि अॅडम मार्कस यांनी स्टॅटमध्ये लिहिलेले आहे की आधुनिक विज्ञान हे "टीम स्पोर्ट्सचा टीमियेस्ट" आहे. होय, काहीवेळा संशोधक एकटाच शोध लावतो, परंतु हे दुर्मिळ आहे. अशामुळे जरी एका संशोधन गटामध्ये पोस्टडॉक्स्, विद्यार्थी आणि तंत्रज्ञांची एक तुकडी नाविन्यपूर्ण शोधामध्ये सहभागी असली तरी संपूर्ण शोधाचे श्रेय फक्त एका संशोधकास मिळते आणि बहुतेक वेळा अनेक ग्रुप एकाच प्रकल्पावर काम करतात. आणि फिजीकल रिव्हिव लेटर्स मधील ज्या शोधनिबंधाने एलआयजीओ टीमने आपला शोध जाहीर केला तीत तीन पानांची लेखक सूची आहे. आणखी एक अलीकडील शोधनिबंध, ज्याद्वारे हिग्ज बोसॉनच्या वस्तुमानाचा अचूक अंदाज वर्तवला होता, त्यामध्ये ५१५४ लेखक आहेत.
नोबेल पुरस्काराचे पाठीराखे -नोबेल कमिटी अल्फ्रेड नोबेल यांच्या इच्छापत्रात घालून दिलेल्या नियमांनुसार पुरस्कार प्रदान करते- असा सूर धरतात. तसं असल्यास नोबेल यांच्या इच्छापत्रानुसार हा पुरस्कार एक "व्यक्ती" -एकटा- ओळख पुरस्कार म्हणून ज्याने "मागील वर्षभरात" आपल्या संशोधन क्षेत्रात महत्वपूर्ण शोध लावला आहे त्यालाच दिला जावा असे म्हंटले आहे. याउलट नोबेल कमिटी या पुरस्काराची शिफारस जास्तीत जास्त तीन व्यक्तींपर्यंत दहा वर्षांपूर्वी लावलेल्या शोधासाठी करते. जर ते आधीपासूनच मूळ नियमांना झुकवत असतील, तर आणखी थोडं पुढ का जाऊ नये? २०१२ मध्ये सायंटिफिक अमेरिकनच्या संपादकांनी सुचविल्याप्रमाणे, शांततेच्या नोबेल पुरस्कारासारखेच वैज्ञानिक नोबेल पुरस्कार देखील टिम आणि संस्थांना का दिले जाऊ नये?
यामध्ये सुधारणा करायला कदाचित कमी किंमत चुकवावी लागेल पण हे टाळल्यामुळे नक्कीच जादा किंमत मोजावी लागत आहे. २०१३ साली आर्टूरो कॉसाडेव्हल आणि फेरिक फॅंग हे जीवशास्त्रज्ञ लिहितात की नोबेलने जरी एकमेव अलौकिक बुद्धिमत्तेची कल्पना मांडली असली तरी तत्त्ववेत्ते थॉमस कार्लाईल यांनी "जगाचा इतिहास म्हणजे महान पुरुषांचे चरित्र आहे" - असे याचे स्पष्टीकरण दिले होते.. नोबेल यांनी या अविज्ञाननिष्ठ आणि अपायकारक पुराण कथेस भरीस घालले आहे. असं केल्यामुळे कॅसॅदवेल आणि फॅंग म्हणतात, ते "विज्ञानातील एक सदोष बक्षीसप्रणाली मजबूत करतात ज्यात विजेता सर्वकाही घेतो आणि बऱ्याच लोकांच्या योगदानांकडे दुर्लक्ष करून त्यांना दुर्लक्षीत केले जाते." तसं बघीतलं तर, बक्षिसे शोधामध्ये कोणी महत्वाचे योगदान दिले याबद्दल नाहीतच मुळी, परंतु शैक्षणिक संस्थांच्या घातक घोटाळय़ांमधून सुखरूपपणे जो वाचला आहे त्याच्यासाठी आहेत असे वाटते.
आणि काही वेळेस नोबेल पुरस्काराविना हे जग सोडलेले सुद्धा अनेकजण आहेत कारण नोबेल फक्त हयात असणाऱ्यांनाच दिले जाते. नोबेल मरणोत्तर प्रदान करता येत नाही. म्हणून रॉसलीन फ्रॅंकलीन यांनी डीएनएची डबल हेलिकल रचना शोधूनही त्यांना नोबेल मिळाले नाही कारण त्या शोधास जेम्स वॉटसन, फ्रान्सिस क्रिक आणि मॉरिस विल्किन्स यांना नोबेल मिळण्यापूर्वी चार वर्षे त्या मरण पावल्या होत्या. खगोलशास्त्रज्ञ वेरा रुबिन यांनी आकाशगंगा कशा प्रकारे फिरतात याविषयी अभ्यास करून कृष्णविवरेंच्या अस्तित्वाचा पुरावा दिला होता की ज्या शोधामुळे विश्वाची संकल्पना समजण्याच्या कल्पनेत अमुलाग्र बदल झाला होता. ऑक्टोबर २०१६ मध्ये विज्ञान लेखक राचेल फेल्टमन म्हणाले होते की, "वेरा रुबिन नोबेलच्या हक्कदार आहेत, पण कदाचित ते त्यांना वेळेत मिळणार नाही". दोन महिन्यांनंतरच रूबिन यांचा मृत्यू झाला.
रुबिन आणि फ्रँकलिन यांनी नोबेलबद्दलची आणखी एक दीर्घकालीन समस्या मांडली. ते लिहितात "आम्हाला लक्षात ठेवायला हवे की विजेत्यांचे लोकसंख्याशास्त्र संरचनात्मक कल प्रतिबिंबित करतात आणि त्यांचा विस्तार करतात". जितके जास्त ते एकमेव अलौकिक बुद्धिमत्तेचा पुरावा देतात, तितकाच नेहमीच प्रतिभावान हे गोरे आणि पुरुषच असतात याचाही पुरावा देतात. फिजियोलॉजी किंवा मेडिसिनमध्ये आत्तापर्यंतच्या २१४ बक्षिसेंपैकी केवळ १२, रसायनशास्त्रातील १७५ पैकी ४ तर भौतिकशास्त्रातील २०४ पैकी फक्त २ महिलांनी नोबेल्स जिंकली आहेत. भौतिकशास्त्रातील महिला मारीया गोएपेर्ट मायर यांनी अगदी अलीकडे म्हणजे ५६ वर्षापूर्वी नोबेल पुरस्कार मिळवला आहे. हे संभाव्य सन्मानमूर्तींच्या कमतरतेमुळे नक्कीच नसावे. रब्बीन देखील एका नोबेलसाठी पात्र होते, तसेच लुइस मायटनर ज्यांनी लौरेट ओटो हॅन यांच्यासोबत आण्विक विखंडनाचा शोध लावला होता यांचा देखील त्या नोबेलवर हक्क होता. १९३७ ते १९६५ दरम्यान मायटनर यांना वेगवेगळ्या लोकांद्वारे नोबेलसाठी ४८ वेळा नामांकन मिळाले होते परंतू दुर्दैवाने त्यांना ते कधीच मिळाले नाही. "नोबेल पारितोषिके ह्या महान गोष्टी आहेत परंतु विजेत्यांचे लोकसंख्याशास्त्र संरचनात्मक कल प्रतिबिंबित करतात आणि त्यांचा विस्तार करतात- हे आपणास लक्षात ठेवायला हवे"- खगोलशास्त्रज्ञ केटी मॅक यांनी गेल्याचवर्षी ट्विटरवर सांगितले.
कदाचित नोबेल इतका मोठा करार नसता तर यापैकी कशातही फारसा फरक पडला नसता. पारितोषिकांच्या आर्थिक मूल्यापलीकडे, पुरस्कार विजेत्यांना अक्षरशः किफायतशीर बोलणा-या प्रवाहांची हमी दिली जाते. त्यांच्या पेपर्सना अधिक उद्धरणे मिळतात. ते नामनिर्देशित झालेल्या लोकांपेक्षा एक दोन वर्षे जादा जगतात पण प्रत्यक्षात विजयी कधीच होत नाहीत. आणि नोबेल पुरस्कार त्यांना त्यांच्या महानतेच्या कायम छापासाठी प्रेरक म्हणून काम करतात. नोबेल पारितोषिक म्हणजे मॅकार्थरच्या प्रतिभेचे अनुदान नाही की जे "त्यांच्या कामात अपवादात्मक कृतिशीलता दर्शवितात" अशांनाच मिळते. ते एखाद्या विशिष्ट शोधाची ओळख म्हणून रहाते. आणि तरीही शोधक, स्वतःच्या अधिकारात, संशोधनातील ऐतिहासिक योगदान आणि आपले संपूर्ण कायमस्वरूपी विचार यात साधर्म्य निर्माण करणारे एक बौद्धिक शक्ती केंद्र म्हणून कायमचा ओळखला जातो.
एखादा नोबेलवीर जेव्हा प्सूडोसायन्स किंवा हटवादाचा विजेता बनतो तेव्हा मात्र समस्या निर्माण होतात. अशी अनेक उदाहरणे आहेत. ट्रान्सिजिस्टरचे जनक विल्यम शॉकली, ज्यांना ट्रान्सिजिस्टरच्या शोधाबद्दल १९५६ चे भौतीकशास्त्रातील नोबेल मिळाले होते, की जे पुढे युजिनिक्सचे प्रवर्तक बनले त्यांनी काय म्हणावे - "कमी बुद्धिमत्ता असलेले लोक-प्रामुख्याने आफ्रिकन अमेरिकन- यांचे निर्जंतुकीकरण करावे". दुसरे नोबेलवीर जेम्स वॉटसनचा यांचादेखील दावा आहे की आफ्रिकन लोक सरासरीपेक्षा कमी बुद्धिमान आहेत. कॅरी म्युलिस, ज्यांना डीएनएचे पिसीआर तंत्र, जे जगभरातील प्रत्येक जीवशास्त्र प्रयोगशाळेत वापरण्यात येते, विकसित केल्याबद्दल, १९९३ चे रसायनशास्त्रातील नोबेल मिळाले होते, ज्यांनी मानवनिर्मित हवामानातील बदल आणि एचआयव्ही आणि एड्स यांच्यातील दुवा नाकारला, डीसीएनच्या ज्योतिषशास्त्राचे मुखर प्रवर्तक बनले. त्यांनी एका आत्मचरित्रात लिहिले आहे की, त्यांना एकदा एक चमकदार रॅकून (उत्तर अमेरिकेत आढळणारा लांब शेपटीचा व अंगावर दाट केस असलेला मांसभक्षक प्राणी) सापडला जो कदाचित परदेशी नव्हता किंवा नसू शकेल.
निष्पक्षतेने बोलता, एखाद्या वर्षात किती शास्त्रज्ञांना नोबेलने पुरस्कृत करावे या समस्येप्रमाणे किती नोबेलवीर वाह्यात जातात हा प्रश्न कोणतीही नोबेल समिती सोडवू शकत नाही. नोबेल पारितोषिकाकडे वैज्ञानिक मूल्यांचे देव्हारेपण म्हणून पाहवे की नाही हे आपल्यावर आहे. तर ते तस् नाही, इतर बक्षीसांप्रमाणे हेदेखील दोषसहित आणि व्यक्तिपरक आहे. हे समजावून घेताना, नोबेलवीरांच्या अहंकाराचा आम्ही अतिरेक करतो आणि ज्यांना त्याने हुलकावणी दिली त्यांना आपण कमकुवत करतो. गेल्यावर्षी विज्ञान लेखक मैथ्यू फ्रान्सिस यांनी लिहिले: "शेवटी, नोबेल पारितोषिकांचा नाश करायाचा का ते सर्वस्वी आपल्यावर आहे. ते आपल्या विज्ञानाच्या समजीवर राज्य करीत आहेत आणि हे सारं आमच्या संमतीने कसे केले जाते, की ज्याविषयीची संमती आम्ही कधीच काढून घेतली आहे."
शब्दांकन: केशव राजपुरे
The Absurdity of the Nobel Prizes in Science
- ED YONG OCT 3, 2017
