प्राध्यापक मायकेल न्यूमन-स्पेलार्ट: एक प्रतिभावान सज्जन शास्त्रज्ञ
माझे पिएचडी चे मार्गदर्शक आदरणीय प्राध्यापक भोसले सरांच्यामुळे १९९८ साली रसायनशास्त्राचे संशोधक प्रा महेश्वर शेरॉन यांच्या आयआयटी मुंबई येथील प्रयोगशाळेत काम करण्याची संधी मिळाली होती. त्यादरम्यान फ्रांसच्या सीएनआरएस प्रयोगशाळेतील ख्यातनाम शास्त्रज्ञ प्राध्यापक मायकेल न्यूमन-स्पेलार्ट हेही शेरॉन सरांच्या भारत-फ्रेंच सहकार्य करारांतर्गतील प्रकल्पाचे काम करण्यासाठी तिथे आले होते. माझ्या त्या पदवी सादर करण्याच्या टप्प्यात भोसले सरांनी मला माझा प्रबंध प्रा मायकेल यांचेकडून तपासून घ्यायला सुचवले होते. सुरुवातीला मी जरा भयभीत झालो होतो. नंतर त्यांना सामोरं जायचं आव्हान स्वीकारलं. पण यामुळे मला त्यांच्याबरोबर संशोधन काम करण्याची नामी संधी मिळाली होती. तेव्हा मी आंतरराष्ट्रीय दर्जाच्या व्यक्तिमत्वाबरोबर प्रथमच काम करत होतो. मी त्यांच्या सवयी आणि शिस्तबद्ध काम करण्याच्या पद्धतीमुळे फार प्रभावित झालो. सुरुवातीला आम्ही कमी संवाद साधत असू मग ओळख वाढल्यावर बराच वेळ बोलत असू. त्यांनी प्रबंध सादर करण्यापूर्वी मला अनेक उपयुक्त सूचना दिल्या होत्या त्याबद्दल मी त्यांचा कायम ऋणी आहे..
ते रसायनशास्त्र विषयातील पदवीधर असून याच विषयात त्यांनी पीएचडी ही पदवी मिळवली आहे. मी त्यांच्या व्यक्तिमत्वाचे विविध पैलू पाहिले. त्यांच्यासारखा प्रामाणिक,परिपूर्ण आणि प्रतिभावान शास्त्रज्ञ अजून पाहीलेला नाही. त्यांच्याविषयी एकच वाक्य सांगता येईल "थोर नोबेल पारितोषिक विजेते शास्त्रज्ञ जसे व्यक्तीमत्व". इतर शास्त्रज्ञ आणि मायकेल यातील एक मुलभूत फरक म्हणजे त्यांची समांतर संशोधन काम न करण्याची वृत्ती आणि नाविन्यपूर्ण विचार करण्याची क्षमता ! संशोधनात नाविन्यता आणायची सवय आम्हास त्यांनी लावली. त्यांच्या स्वभावातील वैशिष्ट्य म्हणजे संशोधनातील अगदी नगण्य तपशीलालाही ते फार महत्व देतात. संशोधन कामातील दोष लगेच ओळखणे त्यांना का शक्य आहे हे यावरून सहज समजते. एक आंतरराष्ट्रीय दर्जाचा शास्त्रज्ञ म्हणजे त्याच्या राहणीमानाविषयीच्या आपल्या काही कल्पना असतील. पण त्यांची राहणी अगदी साधी, मर्यादित गरजा, विद्यमान गोष्टीत आनंदी राहण्याची आश्चर्यकारक वृत्ती मला फार भावली .. खरं पाहता मायकेल सरांमुळेच माझ्यात संशोधन संस्कृती विकसित झाली. शिवाजी विद्यापीठातील सध्याचा आमचा संशोधनचा स्तर निव्वळ त्यांचे योगदानामुळेच आहे असे आम्ही मानतो. संशोधनाबरोबर त्यांच्यात खोलवर रुजलेली माणुसकी मला तेव्हा सापडली. मायकल अतिशय विनयशील आणि सभ्य गृहस्थ आहेत.
त्यापुढच्या वर्षी आम्ही कोल्हापूर येथे आयोजित केलेल्या एका परिषदेला त्यांना प्रमुख पाहुणे म्हणून निमंत्रित केले होते. तेव्हापासून ते शिवाजी विद्यापीठातील आमच्या प्रयोगशाळेस दरवर्षी भेट देत आहेत. सुरुवातीला त्यांनी आमच्या प्रयोगशाळेतील मूलभूत सोयी वाढवण्यावर भर दिला. या भेटींचे फलस्वरूप म्हणजे आम्ही नाविन्यपूर्ण कल्पनावर आधारित नवनवीन प्रकल्प प्रस्ताव तयार केले. आमच्या विद्यार्थ्यांना त्यांच्या योग्य आणि समर्थ मार्गदर्शनाखाली संशोधन प्रशिक्षण घेता आले. अप्रत्यक्षपणे तेव्हा ते नवीन पायाभूत संशोधन सुविधा विकसित करण्यात आमच्या ग्रुपला मदत करत होते. त्यांच्या मार्गदर्शनाखाली प्रशिक्षण घेतलेले आमचे विद्यार्थी आता परदेशातील प्रख्यात प्रयोगशाळात काम करत आहेत. मी शिवाजी विद्यापीठात शिक्षक झाल्यावर मायकेल यांनी आपल्या पॅरिस येथील संस्थेत मला पोस्ट डॉक शिष्यवृत्ती देऊ केली आणि १ सप्टेंबर १९९९ ला रुजू व्हायला सांगितले होते.
२००० सालापर्यंत पर्यंत आम्ही भौतिकशास्त्र विभागाचे विद्यार्थी एक्सआरडी चे आलेख ट्रेस पेपर वापरून काढत असू.. प्रा मायकेल यांनी एक्सआरडीच्या डेटा फाइल चे रूपांतर आमच्या सोयीच्या स्वरूपात करण्यासाठी एक संगणक प्रोग्राम लिहिला होता. त्यानंतर आम्ही हा सोफ्ट डेटा वापरूनच एक्सआरडी आलेख काढत आहोत. त्यांनी कोणत्याही संगणकीय दस्तऐवजला फाइलनेम देण्यासंदर्भातील मार्गदर्शन मला केले आहे. ते काय नाहीत हा नेहमी एक प्रश्न पडतो: ते सर्वोत्तम रसायनशास्त्रज्ञ आहेत. त्याना भौतिकशास्त्र फार चांगले माहीत आहे. ते एक संगणकतज्ज्ञ आहे. ते सध्या पदार्थविज्ञान क्षेत्रात संशोधन करतात आणि एक महान तत्त्वज्ञ देखील आहेत. मला भेटलेलं महान अष्टपैलू व्यक्तीमत्व !
त्यांनी केवळ आमच्या तरुण पिढीला प्रशिक्षणच दिले नाही तर त्यांच्या फ्रांसमधील प्रयोगशाळेत संशोधन शिष्यवृत्त्या देवून नवीन व्यासपीठ उपलब्ध करून दिले आहे. डॉ नानासाहेब गायकवाड, डॉ शिवाजी सादळे, डॉ प्रवीण शिंदे, डॉ संभाजी शिंदे, डॉ सावंता माळी, डॉ रामचंद्र सपकाळ, डॉ महादेव महाडिक, श्री संतोष मोहिते हे आहेत त्यांच्या सानिध्यात घडलेले आमचे काही विद्यार्थी ! नंतर आम्ही त्यांच्या संशोधन संस्थेशी सामज्यस्य करार स्थापन केला. आम्ही काही संशोधन पेपर्स एकत्रित प्रकाशित केले आहेत. आमच्या प्रयोगशाळेत पाणी शुध्दीकरणावर जे काम सुरू आहे त्यामध्ये त्यांचे खूप मोलाचे योगदान आहे. तसं पहायला गेलं तर आमची एकत्रित काही मोजकीच संशोधन प्रकाशने आहेत त्याच मुख्य कारण म्हणजे ते स्वत: शोध निबंधांच्या संख्येपेक्षा गुणवत्तेला जास्त महत्व देतात. त्यामुळे ते क्वचितच संशोधन पेपर लिहितात .. पण ते जेव्हा लिहितात तेव्हा मात्र अगदी अंत:करणापासुन ! कोणताही पेपर लिहायला सुरुवात केल्यापासून संपादकांना सादर करण्यासाठी त्यांना फार वेळ लागतो कारण त्यागोदर ते किमान ५ ते ६ आवृत्त्या तपासतात. सर्व आवृत्त्या संचित करायची मला रुचलेली त्यांची एक महान सवय आहे. आत्तापर्यंत त्यांचे एकूण ७६ शोधनिबंध उत्कृष्ट वेगवेगळ्या आंतरराष्ट्रीय नियतकालिकांत प्रसिद्ध झाले आहेत. यामध्ये काही रिव्हिव्ह आर्टीकल चा देखील समावेश आहे. मुख्यत: त्यांचे संशोधन क्षेत्र हे थिन फिल्म्स सेमीकंडक्टर असून ते सध्या प्लानर फोटोइलेक्ट्रोकेमिकल सेल, पि टाईप सेमीकंडक्टर, थ्री डायमेनशनल प्रिंटेड कंडक्टीविटी सेल तसेच फोटोइलेक्ट्रोकटालेसीस या क्षेत्रातही संशोधन करीत आहेत. माइकल यांची आणखी एक उल्लेखनीय सवय म्हणजे ते अजूनही एक विद्यार्थीदशा जगत आहेत. अधिकारपणाची सवय त्यांना कदापी स्पर्श करणार नाही. नाहीतर आमच्या देशात अर्ध्या हळकुंडाने पिवळे होणारेच अधिक मिळतील.
ते २५ ते ३१ जानेवारी २०१७ अखेर आमच्या सोबत निमंत्रित अतिथी शास्त्रज्ञ म्हणून काम करीत आहेत. मायकेल मुळचे ऑस्ट्रिया देशातील ! त्यांना एक मुलगा आणि एक मुलगी आहे. त्याची पत्नी ऑस्ट्रियामध्येच सर्विस करते. सर्विस च्या निम्मित्ताने फ्रांसमध्ये आणि संशोधनाच्या निम्मित्ताने भारतात ! त्यांची ही भारतभेट नेहमी नि:स्वार्थी हेतूची असते. त्यांच्या शैक्षणिक भेटीचे आम्ही मात्र पूर्णपणे लाभार्थी आहोत. सर नेहमी आम्हाला प्रोत्साहन, समर्थन आणि लाख मोलाचे मार्गदर्शन देत आहात आम्ही आपले सदैव ऋणी आहोत. दरवर्षीच्या त्यांच्या इथल्या वास्त्याव्यातील २ आठवडे म्हणजे आमच्या ग्रुपसाठी फार मोठा कृपाशीर्वाद असतो.
____________________________________________
Professor Michael Neumann-Spallart: a talented gentleman scientist
Due to my esteemed professor CH Bhosale, I had an opportunity to work in the Prof. Maheshwar Sharon's laboratory in chemistry department at IIT Mumbai in 1998. Professor Michael Neumann-Spallart, from CNRS France, was there in Sharon's laboratory to work on the Indo-French project. As I was in the PhD submission phase then, Prof Bhosale suggested me to get checked my thesis from Prof. Michael. In the beginning I was a bit afraid. Then I accepted the challenge to go and face this towering personality. But I had this opportunity to work with such a renowned researcher then. It was first time for me to work with the internationally known personality. I was very much impressed with his work habits and sincerity. Initially, we talked a little and then for a long after increased recognition. He had many helpful suggestions about what I presented in thesis and I am very much indebted to him forever ..
He is a graduate in chemistry and has gained the title of PhD in the same subject. I saw various aspects of his personality. I have not yet seen honest, perfect and talented scientist like him. In one sentence, "He is been the great personality like laureate". A fundamental difference between other scientists and Michael is the ability to think and his innovative attitude! He created a habit in us to bring innovation in research. He never neglects even minute details in research, which helps him detect the errors immediately. You may mistake him for his international scientist’s class. He prefers simple life, his modest needs and his happiness in existing things is most appreciable. In fact, I had developed a culture of research from Michael. We believe that our current research level at the Shivaji University is his net contributions. In addition to his research approach, I found deeply rooted humanity in him. Michael is very polite and gentleman.
In 1999 we invited him as the chief guest at a conference held at Shivaji University Kolhapur. Since then, every year he is visiting our laboratory without a break. Initially, he stressed on increasing the basic facilities in our lab. His encouragement and support helped us to write the research project proposals on innovative ideas. Our students are able to get appropriate training and intelligent guidance from him. Then he was indirectly helping our group to develop new research infrastructure facilities. Our students trained under him are now working in the renowned overseas laboratories. After becoming teacher at Shivaji University, I was offered post doc scholarship to work at his institute in Paris by Michael and the date of joining was 1 September 1999. Due to some technical reasons I could not en-cash the opportunity. So my fellow researchers recommended by Prof Bhosale took this scholarship. Now I am waiting for such new offer.
Until 2000, the research students of physics department were using tracing technique to draw XRD graphs. Prof. Michael had written a computer program to convert the XRD data file into the convenient format. Since then everybody using the soft data for graphing the XRD plots. He suggested us to use standard graph plotting software for graphs based on research work. I remember he has guided me in regards with any computer document filename. This is always a question what he is: he is the best Chemist. He knows Physics very well. He is a Computer expert. He is been a great philosopher and his current research is in the field of Materials Science. Great all-round personality, I ever met !
He not only trained our students for doing good quality research but created platform for them to work at his laboratory also in France under research scholarships. Dr. Nanasaheb Gaikwad, Dr Shivaji Sadale, Dr. Pravin Shinde, Dr. Sambhaji Shinde, Dr. Sawant Mail, Dr. Ramchandra Sapkal, Dr. Mahadev Mahadik, Shri Santosh Mohite are some fellow students who got benefited from him. Further tie up between Shivaji university and his research organizations was established. We have published few collaborative research papers. The work on water purification being carried out in our laboratory is mostly due to his valuable contribution. As he gives more importance to quality than the quantity, there are modest number of publications to his credit. He rarely writes research paper.. But when he writes, he writes honestly and painstakingly! It takes him a long time to submit any paper to editors since before that he checks at least 5 to 6 versions. He has a great habit of storing each a every version of the research paper. So far a total of 76 excellent papers were published in prominent international journals. It also includes few review articles. He works in the research area of semiconductor thin films. But presently in addition, he has created an interest in planner photoelectrochemical cells, p type semiconductors, 3D printed conductivity cells and photoelectrocatalysis research fields. And a remarkable habit of Michael is that still he lives student’s life. Authority habit will not touch him at all.
He is working as an invited scientist with us during 25 to 31 January 2017. Michael originally belongs to Austria country! He has a son and a daughter. His wife serves in Austria. He is in France for the sake of service and he comes India for doing research ! His visit to our laboratory is always free of selfish motives. However, we are his full academic beneficiary. He always provides valuable guidance to encourage us and we are grateful for his support a million times. We are always blessed to have his yearly 2 weeks of stay here.